A festividade do nadal é unha festa de carácter cristiá que conmemora o nacemento de Xesús de Nazaret.
Tanto a Igrexa Católica como as Igrexas Protestantes e a maioría das Igrexas Ortodoxas celébrana o 25 de decembro, mais hai outras igrexas orientais que a celebran o 7 de xaneiro, xa que non aceptan o calendario gregoriano.
Como moitas outras tradicións, a festividade do nadal ten a súa orixe nunha festividade pagá, concretamente o solsticio de inverno que sucede cando se revirte a tendencia ao alongamento das noites e acurtamento das horas diúrnas.
Os romanos adoptaron a celebración na mesma data e o cristianismo asimilouna coma o día do nacemento de Cristo, mesturando ritos de carácter popular con outros novos, como pode ser no caso galego do Tizón de Nadal, a Árbore de Nadal, o Apalpador etc.
O nadal galego comparte rituais con outros puntos de Europa, aínda que conta con certas peculiaridades. O que si é global é a imposición cultural do Papa Noel americano (impulsada a partir de mediados do século XX) a costa da perda doutras personaxes propias de cada cultura, ao mesmo tempo que entrabamos nun ciclo de consumismo masivo.
O Estado Español ten unha gran riqueza cultural en canto a personaxes propios destas datas, que presentamos a continuación:
O Apalpador en Galiza
O Apalpador, Apalpa-Barrigas ou Pandigueiro é a figura mítica dun xigante carboeiro, ligado á tradición do Nadal do que existen testemuñas nas comarcas de Sarria, Quiroga, Lemos, Terra de Trives e os Ancares, aínda que se está a recuperar en toda Galiza.
Trátase dun vello xigante que vive nas devesas facendo carbón e labrando na madeira para facer enredos. Viste esfarrapado e cheo de remendos, usa boina e fuma en pipa.
O Apalpador baixa a noite do 24 ou 31 de decembro segundo a zona, para visitar a nenas e nenos, tocándolles no ventre para ver se comeron abondo durante o ano. Déixalles unha presada de castañas, eventualmente algún regalo e deséxalles que teñan un ano novo cheo de felicidade e fartura, murmurándolles “así esteas todo o ano“.
O Olentzero en País Vasco e Navarra
O Olentzero ou Olentzaro é unha personaxe da tradición do nadal vasco. Trátase dun carboeiro mitolóxico que trae os agasallos. Caracterizado coma un home de bo comer, vive nos bosques, lonxe das cidades. Alí emprega o seu tempo en crear carbón vexetal até que chega o inverno e baixa ás vilas desde as montañas.
O estudoso Claude Labat afima que “o Olentzero debe ser situado dentro das celebracións do solsticio de inverno“, simbolizando o vello que se queima para deixar paso ao novo
Unha etimoloxía probable do termo indica que é unha palabra composta de onen ‘bo’ e zaro ‘tempo’ que redundaría na celebración do solsticio de inverno e a chegada do ano novo. A súa primeira referencia atópase nos Foros de Navarra.
O Tió de Nadal en Catalunya e Aragón
O Tió de Nadal é unha personaxe mitolóxica catalá moi arraigada en Catalunya. Esta tradición tamén se pode atopar en Occitania baixo o nome Cachafuòc ou Soc de Nadal, e en Aragón como Tronca de Nadal ou Toza. Estaría emparentado co tizón de Nadal galego, un tronco que se deixa queimar dende a Noiteboa até Aninovo para afastar os espíritos da casa.
O 8 de decembro comézase a dar de comer cada noite a un tronco e tápase cunha manta para que non pase frío.
O día de Nadal ou na véspera, ponse o Tió ao lume e fáiselle defecar a base de darlle golpes de bastón, acompañados das chamadas cancións do Tió.
O Tió nunca defeca obxectos grandes (estes xa os traen os Reis Magos) senón lambetadas, barquillos e turróns para os máis pequenos. Segundo a comarca, tamén defeca figos secos e cando deixa de defecar (porque xa non lle queda nada) bota un arenque salgado, un allo, unha cebola, ou ouriña no chan.
O Anguleru en Asturies
L’Anguleru (pescador de angulas) é unha personaxe de ficción da cultura popular asturiana que se encarga de traer agasallos aos nenos na Noiteboa.
Dacordo co imaxinario popular, l’Anguleru habita durante todo o ano no Mar dos Argazos, preto do triángulo das Bermudas, coidando anguías e angulas até que volve a Asturias na súa barca, denominada L’Angulina, a noite do 24 de decembro.
Esa noite, mentres os nenos celebran a Noiteboa, adícase a pescar angulas para vendelas logo na lonxa e así poder mercar agasallos. O Anguleru entra través do río Nalón.
O Tientapanzas en Écija
En Écija manteñen unha figura similar ao Apalpador chamada Tientapanzas, que foi recuperada polos veciños da localidade e é paseada cada Nadal por esa vila andaluza.
Este popular personaxe percorre as rúas desta poboación sevillana na fin de semana entre o Nadal e a véspera do novo ano. Vai dar un gran paseo, que nos últimos anos inclúe Xigantes e Cabezudos, sendo unha antiga tradición que tamén se recuperou.
O Esteru en Cantabria
O Esteru é un leñador forte, cunha boina, unha pipa e barbas grandes, que sempre vai acompañado do seu machado, o seu bastón e o seu fiel axudante, El Burru. Vive nos bosques de Cantabria e adícase durante todo o ano a cortar leña, agás os días de Nadal, no que fabrica xoguetes que despois trasladará ás casas de Cantabria e parte de Asturies.
A historia sobre esta crenza foi recollida en lugares como Llanes, Cobijón e Ruiseñada. Neste último municipio, o Esteru goza de gran popularidade e aparece cada ano na súa cabalgata dos Reis, especialmente nos últimos anos do século XX e comezos do actual.
É polo tanto, xunto ás Anjanas, un dos símbolos máis representativos do Nadal en Cantabria.
Fontes: Wikipedia e O Portal das Palabras.
