Samaín, prepárate para o alén

Publicidade

Galiza recupera ritos e ponlles nome: Samaín, a súa relación cos mortos. En moitas vilas veciñas e veciños reaccionan diante da imposición católica e dos intentos de colonización culturais anglosaxóns revitalizando unha celebración pagá de comuñón cos devanceiros.

Castelao e o Máis Alá.

Non cambiamos moito

“En realidade non cambiamos moito. Agás por matices relixiosos ou cuestións como a redución do consumo de castañas debido ás pragas, os nosos costumes e as formas de relacionarnos co mundo dos mortos seguen sendo as mesmas que hai séculos. Nas aras romanas xa aparecen eses buratiños nos que se poñían luces para alumar o máis alá”, di Antonio Reigosa, escritor e experto en mitoloxía popular e tradición oral, autor, entre outros ensaios da Guía ilustrada da Galicia invisible.

Reigosa fala dunha riquísima tradición no país na relación co mundo dos mortos, “que tivo sempre unha potencia enorme”, e que os ritos cristiáns non conseguiron desterrar, como si o conseguiron, por exemplo, con certas tradicións da relixiosidade romana.

“A Igrexa católica occidental deulle moitas voltas a que facer co día dos Santos, que son quen merecen a santidade pero non teñen un día propio, e co día de Defuntos, os que aínda non están na presenza de Deus e fican no Purgatorio. A Igrexa tiña que tapar celebracións romanas como podían ser as Lemuria e as Parentalia. Esas celebracións terminaron por ser esquecidas, deixaron de practicarse. Mais, a tradición precristiá na relación co mundo dos mortos, permaneceu”, explica Reigosa.

O que hoxe chamamos Samaín é, probabelmente, anterior á celebración católica dos mortos. Ten orixe precristiá, asentada na cultura celta do arco atlántico. “É o momento do ciclo anual no que decae a produción, recóllense os froitos, vén o frío, chega o inverno, a escuridade… é o momento de entrar en conexión cos mortos… o momento idóneo de irnos preparando para o futuro, para ese día no que seremos ánimas como o son agora os devanceiros”, di Reigosa.

Castelao e o Máis Alá

O que se recupera é o nome

En Cedeira celébrase o Samaín desde hai 32 anos. A historia da recuperación da festa en 1990 é a seguinte:

“Hai uns cinco anos puiden observar como unha profesora canadiana, que daba clases particulares de inglés en Cedeira, incluía nas súas aulas de lingua e cultura inglesa unha celebración da, hoxe en día, moi americana festa de Halloween: disfraces de bruxas, esqueletos e cabazas talladas cal caveiras! Este feito provocoume inmediatamente dúas reflexións. A primeira, unha lembranza nostálxica da miña infancia rural e galaica, na que os nenos do rueiro esculpiamos ledamente facianas cadavéricas na codia das cabazas (melóns, diciámoslle nós), e a segunda, a comprensión dunha realidade paradóxica, metáfora cruel da cultura galega: os nenos estaban, xa, a recibir como unha aportación cultural allea (colonizadora?) o que non era nin máis nin menos que un compoñente antropolóxico da súa propia cultura”.

Así comeza o breve artigo de Rafael López Loureiro As caveiras de cabaza na aula, publicado na Revista galega de educación en 1994 nun monográfico dedicado ao xogo. Rafael explica como no curso 91-92, no Colexio Público das Somozas –“trece profesores, rural, 95% de nenos galegofalantes”, resume– decidiron incluír o tallado de cabazas na celebración do magosto, dúas tradicións que, di, “probablemente teñen unha orixe común: a antiga festividade céltica de Samaín do 1 de novembro, posteriormente cristianizada en Santos e Defuntos”.

Hai anos que Rafael López, o recuperador cedeirense do Samaín, se botou a un lado. A celebración continúa e o peso da organización recae agora en xente algo máis moza. Carlos, que empezou moi novo, resume o que aconteceu naquel momento fundacional: “en realidade, o que se fixo foi poñerlle un nome á cousa”.

E se a cousa ten nome, está no mundo”, subliña Carlos, que pasou pola Chirlateira, a asociación da que facía parte López Loureiro e que se encargou da festa ao principio. Despois pasou polos Amigos do Samaín e agora, tres décadasdespois, está encantado de que as nenas e os nenos o recoñezan “e aínda que non saiban o meu nome, saben que son o do Samaín”.

Carlos andaba polos vinte e poucos anos e traballaba fóra da vila cando López Loureiro recuperou a festa. Para el foi unha escusa para regresar. “Sigo fóra, mais se non fose polo Samaín se cadra nin viría por aquí. Foi unha raíz máis, algo que o enganchou de novo con Cedeira”.

Ás veces, un simple nome para pór as cousas (de volta) no mundo, produce estes efectos. 

Publicidade

Publicidade

A reacción

“En realidade”, indica Antonio Reigosa, recente autor dunha Guía de campo da Galicia encantada, “o termo Samaín, esa denominación, nunca a usaramos. É unha imitación do mundo atlántico”. A reacción ten moito que ver co púlpito, por un lado, e coa resistencia a esa colonización cultural á que se refería López Lourenzo. “O Samaín diferénciase. Nin é festa relixiosa nin é festa americanizada”, di Reigosa, “é unha versión de síntese das tradicións precristiás, das imposicións do cristianismo con Todos os Santos e Defuntos, e unha resposta a un intento de colonización co termo Halloween”.

A reacción é tamén a dunha sociedade tradicional que se resiste a perder esa relación tan estreita cos mortos. O Samaín, como se denomina hoxe, procede desa “mesma toma de conciencia de que a vida se acaba que está no orixe da relixión. Imaxinamos que hai outro estadio, un despois, un máis alá, ceo ou como se queira… queremos saber que pasa, entrar en comunicación cos que están alí, e por iso, neste momento do ano regresan”, di Reigosa. “Non cambiamos tanto”.

Se acaso, o carácter da celebración tornou máis festivo. A sociedade mudou e o ciclo anual da produción de alimentos non ten a mesma importancia nas sociedades urbanas.

“En Cedeira facemos talleres de cabazas, de maquillaxe, unha exposición e concurso de cabazas, o desfile. Hai uns anos decidimos recuperar os colares de zonchos, as castañas cocidas coa pel… Lembro que de neno nesta época íamos a misa comendo nos zonchos. O venres agora temos obradoiro de zonchos, contacontos. E o sábado pola tarde, entre lusco e fusco, empeza o desfile na parte vella, coa xente disfrazada, traxes de pantasma, estandartes e Santa Compaña, e aínda os calabazotes, caveiras xigantes, que xa están algo deteriorados e haberá que volver facer. Vén mogollón de xente. Pero remata cedo, non é unha festa de noite. É algo pensado para as cativas e os cativos”, conta Carlos, quen tamén lembra que os do Samaín, antes de chamarse Samaín, eran días de andar asustando vellas, ir polas corredoiras cos farois, meter medo coas cabazas iluminadas diante das casas ou nos camiños

A versión profana do contacto cos mortos é menos severa que a versión relixiosa. Nos cemiterios non se ri. Mais, fóra, o Samaín esquiva tanto a relixión o Halloween e mantén os seus propios símbolos. 

En Cedeira están as caveiras xigantes, a Rolda da Pantalla en Cerdedo que imita a Santa Compaña e sae na noite do 31 polos camiños, en Melide empezaron hai pouco con algo parecido… Por todas partes, baixo o nome de Samaín, aparecen obradoiros, disfraces, traballos didácticos na escola, hai un intento de recuperar certa mitoloxía e crenzas.

O Samaín emerxe nunha actualización constante dos rituais. En Cedeira pasaron do magosto aos zonchos, o concurso de cabazas “decaeu un pouco”, como decaeron as cabazas nos camiños, “mais no desfile do sábado cada ano hai máis xente”, informa Carlos. Tardouse en “institucionalizar” a data. O Samaín muda rápido.

“Toda celebración con arraigo débese conservar”, anota Reigosa.

Colares de Zonchos nunha escola infantil

A castaña e o Samaín

En Cedeira, co paso dos anos, institucionalizada a data do último sábado de outubro, o Samaín gañou o día anterior, o venres. Nos primeiros anos facíase un magosto. A xente picaba castañas durante toda a semana e despois asábanse en fornos e vendíanse. Era parte do financiamento da festa. A medida que aumentaba o público, a operativa complicouse. Chegaron a necesitar dunha ducia de persoas traballando só para o magosto. Un ano, ademais, as castañas chegaron medias podres o sábado e a xente non quedou moi contenta.

Agora os venres elabóranse os zonchos.

A castaña, lembra Reigosa, foi historicamente o alimento máis popular. A castaña deu de comer a xeracións e xeracións de galegos, até que as pragas reduciron drasticamente a produción e foron ganando importancia na dieta outros froitos. A castaña, ademais, di o escritor, “ten certo simbolismo funerario”.

Reigosa explica como cando nun magosto estoura unha castaña dise que se liberou unha ánima no Purgatorio.

“Forma parte da celebración porque é o froito desta época do ano. Produto de tempada. Está dentro desa asociación entre o inverno que chega, a escuridade e o encontro cos mortos”.

O magosto, conclúe, é tempo de achegarnos á familiares e próximos, de volver mirar para os devanceiros. A comunidade reprégase e, ao tempo, ábrese o máis alá. Hai que se ir preparando.

Pode que che interese:

A Festa dos Maios

Na cultura galega, como en tantas outras, existen ritos e tradicións de exaltación de distintos ciclos do ano. Así, temos ritos coma os de defuntos, nadal e entroido ou o dos maios, unha exaltación do renacer da natureza.

Publicidade

Publicidade

Deixa un comentario

Ti fas que a rede en galego viva!

Ti podes contribuir a que este tipo de contidos e proxectos non desaparezan!

A túa axuda mantén esta páxina, a actualizar as redes sociais, as canles audiovisuais e a crear contido de calidade. Ademais, podes acceder a contido exclusivo para orgullosas e orgullosos do noso!