Publicidade
Hai oito meses parecía que o pobo galego, a través das asociacións de memoria histórica, gañara unha batalla decisiva pola recuperación de Meirás.
Hoxe, as incertezas sobre o futuro do Pazo aumentaron.
O Pazo é do Estado, mais pode que o Estado e as memorias do país non coincidan no que debe ser e representar Meirás nos próximos anos.
A continuación relatamos a historia da loita pola recuperación do Pazo de Meirás, desde a organización popular das asociacións da memoria, as mobilizacións, os recursos xudiciais, a posición da familia do ditador e o futuro incerto do Pazo. Porque recuperar o que é do pobo é un acto de mínima xustiza democrática. Que non nos borren a memoria!
Neste artigo falamos de...
“Se nós paramos, vostedes paran”, dille Carlos Babío á vicepresidenta do Goberno, Carmen Calvo, tras dunha faixa cos nomes de 567 vítimas da barbarie fascista da comarca da Coruña. A escena ten lugar na explanada ás portas do Pazo de Meirás o sábado 26 de xuño de 2021. A vicepresidenta detense diante dunha ducia de activistas da memoria histórica galega. Vai acompañada dunha corte de xornalistas e fotógrafos de prensa a quen vai dirixida a representación que está a piques de acontecer.
A vicepresidenta detense. Fernando Martínez, ex alcalde socialista de Almería, o home que impulsou o primeiro mapa de fosas de Andalucía (se España é o segundo estado do mundo en número de fosas, Andalucía é a comunidade con máis fosas do Estado español), o político que ordenou a demanda do Estado contra os Franco pola recuperación de Meirás, acompaña á vicepresidenta e indícalle a quen se ten que dirixir.
A referencia do outro lado da faixa é Carlos Babío, o principal historiador de Meirás, autor do libro que asentou as bases da demanda contra os Franco, neto dunha muller á que lle quitaron a casa porque quedaba a carón do Pazo e os Franco quixeron ampliar. Fernando e Carlos son amigos desde que no 2019 iniciaron unha estreita colaboración para levar adiante a batalla xudicial contra os herdeiros do ditador. Mais ultimamente levan uns meses enfrontados.
O movemento memorialístico galego está unido e quere unha solución para o Pazo que evite a deturpación da memoria das vítimas do espolio, como a avoa de Carlos, da memoria dos asasinados, eses cincocentos e pico nomes inscritos na alma do país. Martínez, hoxe secretario de Estado, traballa para que as institucións do Estado (Goberno, Xunta, Deputación, Universidade…) sexan as que definan o que será Meirás a partir de agora. Carmen Calvo detense, diríxese a Babío e di: “Sin ustedes no habría sido posible todo lo conseguido”. Mais as portas están fechadas para as memorias.
Unha semana antes, o movemento memorialista galego fica de novo ás portas de Meirás. Defende Meirás, a maior mobilización dos últimos quince anos desde que a Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña, fundada no 2004, comezase as manifestacións reclamando a devolución do Pazo, ten que celebrar o acto fóra.
O Estado, propietario do conxunto por sentenza xudicial e que recibiu as chaves o 10 de decembro do ano pasado, impediu que a marcha das memorias convocada baixo o lema O Pazo é do pobo acceda aos xardíns. A organización montou o escenario na mesma explanada e as Tanxugueiras animan con berros da terra a frustración dos activistas. Afortunadamente non chove. Babío espera para lanzar a arenga final desde a tribuna. Matina no sucedido durante os últimos meses. A ruptura da coordinación coas altas institucións do Estado é un feito. É unha ruptura política.
Dun lado, as memorias do país coa axenda do memorialismo nun Estado que consinte anacronismos como o Val dos Caídos, cruces fascistas, fosas cheas de osos sen documentar, espazos de impunidade como Meirás no que a Xustiza española permite que os herdeiros do ditador prosigan o espolio -agora un xuíz di que os Franco teñen dereito a retirar do Pazo todos os móbeis que queiran- mentres o Estado democrático mira para outro lado. O custe persoal para Babío está sendo enorme cando pensaba que o peor da batalla xa pasara. A saúde deulle un aviso poucas semanas despois de celebrar a histórica sentenza do 2 de setembro de 2020 tras un xuízo na Coruña de enorme tensión emocional.
Carlos Babío mira cara Lito, Manuel Pérez, o historiador e veciño co que sacou adiante a investigación do espolio, cando Isa Risco desde o escenario os presenta como dúas estrelas de rock. Non chove, a xente fai silencio. “O Pazo de Meirás é un espazo cunha forte carga simbólica, asociado á dor de moita xente que padeceu a ditadura e a un pasado traumático. De agora en adiante debe servir para honrar a memoria das vítimas. Sen menoscabo doutras funcións e valores que o conxunto atesoura, o pazo de Meirás ten que ser no futuro fundamentalmente un espazo referente de memoria democrática, pois foi epicentro do poder do franquismo durante 36 veráns e é resultado dun espolio continuado. Por iso foi reivindicado como patrimonio público, non por ningunha outra razón”, di Babío desde a tribuna coas portas fechadas, as portas que Franco mandou traer desde o Alcazar de Toledo, o castelo contra o pobo.
Nas portas, fechadas e recentemente pintadas polo Estado, queda a pegada das balas que o ditador nunca quixo borrar. As portas son un símbolo que indica de que lado segue o Estado.
O 12 de marzo de 1982 o grupo municipal de Esquerda Galega no Concello da Coruña rexistra unha moción para o seu debate no pleno na que pide que o Concello se comprometa a unha “recuperación gratuíta da propiedade do Pazo de Meirás”. Detrás daquel texto, apenas un folio mecanografado, está Manuel Monge, un mestre que colabora cos concelleiros Pura Barrio e Gonzalo Vázquez Pozo, que asinan a iniciativa. Tres días antes, o alcalde -Joaquín López Menéndez, da UCD- informara dunha visita a Madrid para negociar a compra do Pazo coa familia do ditador. O prezo: 180 millóns de pesetas. A razón: ofrecer o Pazo como sede da futura Xunta de Galiza.
A moción debaterase o día 13. Na exposición de motivos lembra que moitos cidadáns da Coruña contribuíron á doazón do Pazo a Franco “dun xeito forzoso xa que descontábase da nómina”, solicita que se forme unha “Comisión Cidadá pro devolución” e que o Concello faga as xestións necesarias para “a devolución gratuíta desta propiedade a quen é, moralmente, dono: o pobo da Coruña”.
A iniciativa non prosperou, mais naquel folio acaban de se sentar as bases dunha reivindicación histórica que remataría 38 anos e case nove meses despois, cunha sentenza na Audiencia Provincial da Coruña. Durante eses 38 anos Manuel Monge non cedeu no seu empeño. Estaba á dereita de Carlos Babío o 26 de xuño de 2021 cando a vicepresidenta se achegou a faixa cos nomes das vítimas. El mesmo elaborou esa pancarta con anacos de papel e pequenos listóns de madeira. Trinta e oito anos e pico despois, o espírito daquel folio seguía vivo: o principio é non pagar polo que é noso… nin pedir permiso, señora vicepresidenta, polo que é do pobo.
Nas eleccións municipais de 2007 o BNG fíxose co goberno do Concello de Sada, onde se sitúa o Pazo. A acción coordinada da Consellería de Cultura da Xunta de Galiza, en mans do BNG desde dous anos antes, do alcalde Abel López Soto e da organización nacionalista conseguiría meses despois a declaración do espazo como Ben de Interese Cultural (BIC).
Foi o primeiro chanzo na institucionalización da reivindicación popular. E espertou unha resistencia teimuda que anunciaba todo o que viría despois. Os Franco trataron de impedir a catalogación dos bens do Pazo, o Partido Popular fixo explícito o seu apoio á familia do ditador, La Voz de Galicia interviu no debate para sementar dúbidas. Na contracapa da edición do 2 de setembro de 2007, Lois Blanco -hoxe Conselleiro Delegado do xornal dos Fernández-Latorre- escribe: “Buscarle las cosquillas a las sombras del dictador cuenta con el respaldo moral de una mayoría de gallegos, pero eso no basta para justificar la discrecionalidad de la medida administrativa. ¿Por qué Meirás cuando hay otros bienes patrimoniales olvidados y con mayor valor artístico objetivo? La respuesta es política, no artística. Y es que el intento de reconquista de Meirás aplicando de modo discrecional la catalogación BIC tiene muchos rasgos de política de pandereta y pocos de política cultural”.
Esta estratexia de oposición vaporosa e desvalorización do espazo foi a mesma que empregou Núñez Feijoo. “Se queren recuperar patrimonios, que se recuperen os que pertencen a Galicia, e non torres como a de Meirás que non alcanzan a categoría nin as características históricas propias dos Pazos”, dixo o daquela líder do PPdeG, segundo recolle Luís Bará, á fronte dunha das direccións xerais de Cultura durante o bipartito, nunha recente publicación. Visto en perspectiva, o poder popular moveu montañas (que non seguramente conciencias) no discurso do PP galego sobre o Pazo de Meirás. O DOG do 21 de xaneiro de 2009 publicou o Decreto 299/2008 de 30 de decembro coa declaración BIC do Pazo.
A través dos xulgados, os Franco conseguiron que Meirás non abrise ao público até o ano 2011. Con Feijoo xa na Presidencia, a Xunta asinou convenios de colaboración coa familia do ditador por valor de 53.000 euros nos anos 2011 e 2012. O Pazo dos Franco era en parte público, mais as principais institucións públicas estaban en mans dos herdeiros políticos do franquismo.
“Declaro la nulidad de la donación efectuada en 1938 de la finca denominada Torres o Pazo de Meirás al autoproclamado Jefe del Estado, Francisco Franco Bahamonde, por carecer del requisito esencial de forma”. Así comezaba o fallo da xuíz Marta Canales, titular do Xulgado nº 1 de Primeira Instancia da Coruña, ditado o 2 de setembro de 2020. A sentenza 00137/2020 saltou á opinión pública unha semana despois. “Foi a primeira vez que se levou a sede xudicial o debate xurídico sobre o golpe do 36, porque era imposíbel seguir falando de Meirás obviando o contexto histórico”, declarou eses días Carlos Babío. “A argumentación foi estritamente xurídica, e prescindiuse de outros elementos que obviamente concorren neste caso”, opinaba naquela altura o catedrático a UDC, Xosé Manuel Busto.
Tanto Babío como Busto viñan de participar como peritos no xuízo. Marta Canales estendeu durante horas a declaración do historiador. Parece que o contexto, mais alá do debate estritamente legal, si importaba. De feito, a sentenza subliña o elemento da mobilización cidadá. “Desde los años inmediatamente posteriores al fallecimiento de Francisco Franco comienzan a surgir importantes movimientos civiles y políticos que propugnan la recuperación del Pazo para el uso público y que cuestionan la legitimidad de la posesión por parte de sus herederos. (…) Desde el año 2004, la reivindicación social en torno al Pazo de Meirás se intensifica a raíz de la creación de la Comisión para la recuperación de la Memoria Histórica y las concentraciones ciudadanas serán una constante”.
Os avogados dos Franco fixeron outra lectura. A continuación, recorreron a sentenza diante a Audiencia Provincial e anunciaron que ían retirar bens móbeis do Pazo. O Estado pide a adopción de medidas cautelares. O xulgado de Primeira Instancia ordena á Xunta que proceda a realizar inventario de bens. A Xunta faino. E Patrimonio Nacional realiza un informe sobre bens deste ente público que están en Meirás. A xuíza nomea ao Estado depositario do Pazo até sentenza firme, e ordena que non saian do Pazo os bens móbeis (agás os electrodomésticos).
Os Franco recorren o Auto diante da Audiencia Provincial e demandan por vía penal á directora de Patrimonio Nacional que ordenou a confección do informe sobre bens móbeis. A Audiencia Provincial recoñece o dereito dos Franco a seren indemnizados polos gastos no Pazo, mais mantén a propiedade no Estado. Os Franco recorren ante o Tribunal Supremo. E as partes -Xunta, Deputación da Coruña, e concellos de Sada e A Coruña- recorren a indemnización. A Audiencia Provincial resolve o recurso dos Franco sobre o Auto dos bens móbeis a favor dos herdeiros do ditador e estes solicitan ao xulgado autorización para retirar eses bens. O xulgado autoriza e concede un mes. Nese momento, o movemento memorialista galego activa a campaña DEFENDE MEIRÁS para que a Xunta e o Estado combatan no xulgado e con accións administrativas as intencións da familia Franco de continuar o espolio.
Así están as cousas agora.
A principios do verán de 2017, a Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña convoca un grupo de traballo para relanzar a demanda sobre Meirás. Nese momento, Carlos Babío está a piques de completar a primeira versión dunha investigación coa que leva anos perseguindo a xustiza para os desherdados de Meirás.
A CRMH planifica unha campaña longa co horizonte do 5 de decembro de 2018, cando se cumprirán 80 anos da entrega das chaves do Pazo a Franco. Mais os acontecementos precipitáronse dando lugar a unha serpe informativa de verán que acabaría dividindo a CRMH e polarizando o enfrontamento entre dous actores: o BNG e a Fundación Franco. O elemento clave foi unha información que obtivo Babío: a Fundación Franco estaba a xestionar as visitas a Meirás.
A axencia EFE rexeitou difundir a exclusiva. O dixital Público lanzou a primicia. O escándalo tivo repercusión mesmo fóra do Estado. Durante xullo e agosto as televisións lanzáronse a retransmitir case en directo a pelexa entre os memorialistas galegos e os apólogos franquistas. En apenas unhas semanas, a comezos de agosto, constituíuse na Deputación da Coruña a Xunta Pro Devolución do Pazo, unha vella aspiración de Manuel Monge, quen catro décadas despois seguía na primeira liña da batalla por Meirás. A tensión entre os partidos por facerse ver na pelexa acabou desprazando a CRMH do foco. A finais de agosto militantes do BNG tomaron simbolicamente Meirás. Mais naquela altura a demanda xa chegara ao Parlamento galego. O PSdeG-PSOE, xa comprometido na Xunta Pro Devolución, e o PP asumiron a necesidade expresada pola esquerda de consolidar unha fronte xurídica contra os Franco.
A axenda do memorialismo e a axenda política aliñáronse, mais as memorias do país perderan a cabeza do movemento. No outono abriuse unha comisión de traballo no Parlamento. Para comezos de 2018 estaban sobre a mesa os informes da Deputación e do Parlamento para urxir ao Estado a interpor unha demanda civil para recuperar Meirás. O 5 de decembro de 2018 celebrouse un acto institucional na Coruña. Dous anos despois, o 10 de decembro de 2020, as chaves serían entregadas ao Estado. Todo foi moito máis rápido do que no mellor dos soños puideran ter imaxinado Monge e Babío, impulsores daquel grupo de traballo nunha sala da Universidade da Coruña en Riazor que hoxe alberga a Cátedra de Memoria Histórica da UDC.
O mércores 15 de xullo de 2021 está prevista en Sada unha xornada académica titulada Que facer cos lugares de memoria do franquismo?. O debate arredor de Meirás leva aberto desde hai meses, desde o mesmo momento en que o Estado recibiu as chaves… e unha herdanza de complicada dixestión.
De súpeto, a figura de Emilia Pardo Bazán, que lle deu forma e habitou o Pazo décadas antes de que fose entregado a Franco, apareceu no escenario. Dun lado está dona Emilia, a bandeira dos que intentan diluír a memoria antifascista do Pazo -un heteroxéneo conglomerado de actores que van desde a extrema dereita ao PSOE, desde as universidades e historiadores ben acomodados á RAG-, doutro, as memorias do país, tamén heteroxéneas, pero curtidas nunha pelexa de décadas e que comparten unha axenda moi precisa.
A división evidenciouse ese día que a vicepresidenta se achegou á faixa que sostiñan Babío e Monge. O futuro está nese combate. “Se nós paramos, vostedes paran”, dixo Babío, “e non imos parar”.
Publicidade
Publicidade
Luísa Villalta eríxese como unha destacada representante da cultura galega contemporánea, da Galiza contemporánea, tanto no musical come no literario que sempre compaxinou cun grande activismo cultural.
Falamos con Anxo, impulsor de Medra: Medra é unha ferramenta de formación e acompañamento para persoas que queren lanzar ou mellorar a presenza do seu negocio en Internet. A primeira academia online en galego onde aprender sobre páxinas web, redes sociais, publicidade en liña, deseño, buscadores, estratexia…
Publicidade
Publicidade
A túa axuda mantén esta páxina, a actualizar as redes sociais, as canles audiovisuais e a crear contido de calidade. Ademais, podes acceder a contido exclusivo para orgullosas e orgullosos do noso!
