Publicidade
Documentan o lugar onde foron fusilados e soterrados sete milicianos que caeron en mans dos fascistas na defensa de Xixón no ano 37, foron xulgados en Camposancos no 38 e executados despois de pasar polo cárcere de Celanova no 39.
O Comité de Memoria Histórica da Comarca de Celanova busca familiares de sete milicianos (seis deles asturianos, e o outro nado en Salamanca) que foron fusilados por unha unidade militar falanxista de gornición na vila despois de rematada a guerra.
Edición, segunda parte -> Gracia, neta dun dos fusilados en 1939, fecha o círculo da fosa asturiana de Celanova
A continuación poderás coñecer as historias de Baldomero, Abelardo, Mariano, Belarmino, Marcelino, Alfonso e Guillerno. Sete milicianos executados en 1939. Recuperar a memoria e coñecer a verdade é preciso para facer xustiza dun escuro pasado.
Neste artigo falamos de...
“Baldomero Vigil Escalera Vallejo, veciño de Xixón, con domicilio na rúa Canga Argüelles número 31. Os seus país, Luis e Esperanza. Traballaba de pintor con Ángel Pando”. Así comeza o relato da fin de Baldomero Vigil, un dos sete milicianos fusilados o 22 de setembro de 1939 contra a tapia do cemiterio de Celanova e soterrados nunha foxa común. Foi a última execución documentada de presos do cárcere de Celanova, unha das maiores prisións dos sublevados durante a guerra civil.
O relato está na Causa 5597/38 (depositada no Arquivo Militar de Ferrol) que o Comité de Memoria Histórica da Comarca de Celanova acaba de sacar á luz case oitenta e dous anos despois daquel masacre que deixou unha fonda pegada na vila.
Baldomero tiña 19 anos de idade cando foi “capturado” o 21 de outubro de 1937 pola Armada sublevada despois de ter fuxido en barco de Xixón, trala caída da cidade en mans dos fascistas. Baldomero era pintor e albanel. Estaba afiliado á CNT. Pertenceu ao Batallón 220 que loitou nas frentes orientais asturianas. Resultou ferido e pasou polos hospitais de Llanes, Ribadesella e Xixón antes de se restabelecer e ser destinado a un depósito de armas. Recaeu e volveu ao hospital, desde onde fuxiu o día 20 de outubro. Iso di a acta da Comisión Clasificadora de presos da 8ª rexión militar do Exército sublevado, con data do 1 de febreiro de 1938 e rexistrada en Candás.
Na páxina seguinte do expediente, o delegado de orde pública informa á Comisión de que Baldomero presenta “pésimos antecedentes” como “axitador e comunista libertario” e que “atacou desde o primeiro día os heroicos cuarteis de Xixón, dedicándose despois á delación de persoas de orde e ideoloxía dereitista, trasladándose máis tarde ás distintas frontes de combate”.
O 22 de marzo de 1938, un xuíz militar de Xixón, Emilio García Cosío, dá traslado ao Auditor de Guerra das declaracións de tres cidadáns nas dilixencias. Un deles é Ángel Pando, o dono do taller onte traballara o investigado. Pando sostén que Baldomero “era de ideas esquerdistas, igual que a súa familia, pois a súa nai tiña gran influencia co cabecilla Segundo Blanco”. A continuación, un escrito dirixido desde a Alcaldía de Xixón e datado o 4 de maio aclara a influencia de dona Esperanza: “foi nomeada Delegada de Vivendas, pertencendo ao Ateneo Libertario de La Arena”.
Outra testemuña declara o 30 de maio que Baldomero “é boa persoa” e que estaba afiliado á CNT “para poder traballar”.
O 15 de xullo, Baldomero Vigil declara no campo de concentración de Camposancos (A Guarda). Descríbeno como un home de estatura “regular”, ollos e pelo castaños e barba curta. Di que estivo traballando como albanel na Fábrica de Gas de Xixón até que a súa quinta foi mobilizada e que na fronte prestou servizo como miliciano. Conta que estaba hospitalizado cando a caída de Xixón e que o embarcaron no ‘Gaviota’.
Ao día seguinte, redáctase en Camposancos un resumo do auto no que é acusado de “marxista” e de “delatar ás persoas de orde”.
Na mesma causa sumarísima están acusados Ángel Rimada Rodríguez, Manuel Miguélez Rodríguez, Eloy García González, Isolino Hermo Blanco, Benito Reinares Hervias, Abelardo Suárez Del Busto, Mariano Blanco González, Benjamín Espinedo Álvarez e Bernardo Cabañas Pedrayes.
Seis deles serán condenados a pena de morte; Eloy recibiu unha condena a vinte anos de cárcere, e Manuel, Isolino e Bernardo foron absoltos. Nos meses seguintes, Ángel, Benito e Benjamín verán rebaixada a pena capital a pena de cárcere. Mais para os outros tres non hai clemencia: Abelardo e Mariano acabarán acompañando a Baldomero Vigil Escalera até a prisión de Celanova, onde foron fusilados o mesmo día.
A Abelardo Suárez Del Busto enterrárono no cemiterio de Celanova coa indicación “foso nº 5”. A Abelardo disparoulle un pelotón de soldados da Bandera de Falange Tradicionalista y de las Jons de Marruecos, unha unidade militar que fixo gornición en Celanova no verán de 1939 xusto despois de rematada a guerra e antes de disolverse na súa praza de Melilla a finais daquel ano.
A Bandera de Marruecos desfilou en Ourense, onde chegou en tren o domingo 16 de xullo de 1939, e despois estabeleceuse en Celanova onde nas semanas seguintes espallaría o terror entre os presos do cárcere. Hai polo menos documentado o asasinato dun preso a disparos dun militar falanxista. Feridos houbo uns cantos. “Os dous meses que estiveron na vila foron un alarde de ostentación e violencia”, anota o historiador Pablo Sánchez, autor do informe co que o Comité de Memoria Histórica da Comarca de Celanova estabeleceu o carácter fascista dun símbolo (unha cruz dos caídos) que a Bandeira deixou como legado na vila e que aínda segue en pé case 82 anos despois.
Abelardo Suárez Del Busto nacera en Xixón en 1909, estaba casado con Emilia Díaz e era albanel. Contra el declarou unha testemuña sinalándoo como participante no asalto aos cuarteis da Guarda Civil, de Zapadores e de Simancas, e nas queimas de templos en Candanal e Villaviciosa, aínda que o declarante recoñecera que o das queimas só llo escoitou dicir. Tamén asegura que Abelardo pertenceu a unha cheka en Xixón e que foi capitán das milicias.
A seguinte testemuña manifesta que Abelardo “tiña gran amizade co tristemente célebre Campanal e que polos méritos contraídos e o seu gran ascendente cos xefes marxistas foi ascendido a capitán”. A veciña di que sabe o que conta porque outras veciñas preguntaran á muller de Abelardo pola razón de que este “viñese en automóbil e tanto a casa”.
No consello de guerra celebrado en Camposancos o 29 de xullo de 1938, o fiscal acusa a Abelardo do delito de “rebelión militar”, a mesma acusación que recae sobre Mariano, mentres Baldomero é acusado de “auxilio á rebelión” e pide para el vinte anos de cadea.
Mariano Blanco González permaneceu apenas seis meses en Camposancos. Ingresou o 22 de xuño do 38 e a finais de xaneiro foi trasladado a Celanova. Del sabemos que medía 1,70 tiña o cabelo negro e os ollos castaños e sufría de varices.
En setembro de 1939 o director do cárcere de Celanova recibiu unha notificación do xuíz José Bernabé, responsábel da causa 5.997/38, ordenando que ás tres da mañá do día 22 entregue a Mariano e outros seis presos máis ao tenente da Bandera de Marruecos, Francisco Hernández.
Ás sete da mañá daquel día foron fusilados.
Mariano foi enterrado no foso número 3.
Na acta da Comisión Clasificadora presentada en Cedeira en abril do 38, Mariano figura como solteiro, litógrafo de profesión, “capturado” no vapor ‘Llodio’ o 21 de outubro de 1937. Antes do golpe de Estado non pertencía a ningún partido nin sindicato, mais afiliouse á CNT xusto despois segundo consta no documento que recolle a súa declaración. Tamén manifestou que non traballara durante os meses da guerra e que fuxiu de Xixón “por medo á aviación e polo pánico popular”.
O informe remitido pola Guarda Civil mantén outra historia: sinálao como militante da CNT e participante nunha folga no 33 e na revolución do ano seguinte; tamén di que, perseguido polos sucesos de outubro do 34, escapou de España e regresou tras a vitoria electoral da Frente Popular no 36 converténdose en secretario de redacción do xornal CNT e que non “marchou á fronte por ser persoa imprescindíbel na retagarda vermella”. “É indesexábel e perigoso para a Nova España”, resume o xefe de liña.
O Goberno Militar de Asturias confirmará por escrito en xuño de 1938 que Mariano formou parte como “miliciano” do Batallón 222 en outubro do 37. O Delegado de Orde Público en Xixón engade: “resulta ser perigoso propagandista da FAI. Interveu activamente nos sucesos revolucionarios do 34, logrando escapar a Zaragoza, de onde regresou despois das eleccións do 36 (…) Foi o principal personaxe no diario CNT e autor material de noxentos artigos alí publicados”.
Tamén foi sinalado como “propagandista” Belarmino Álvarez García. Acusado nun informe da Guarda Civil de pertencer ao Comité de Guerra de Santa Ana e de “saber” quen foron os autores das mortes de tres cidadáns. O Goberno Militar de Asturias, en maio do 38, tamén achega información e di que Belarmino “figura como votando ás esquerdas en febreiro do 36”. “Destacou na persecución de persoas adictas ao noso Movemento”, escribe un responsábel local da Falange de Ciaño Santa Ana, en Langreo.
Belarmino era un mineiro que tiña 29 anos cando foi apresado no vapor ‘Gaviota’ (o mesmo que Baldomero Vigil) o 21 de outubro de 1937. Estaba casado e era de Sama de Langreo. Acúsano de pertencer ao Rexemento Mixto de Artillería en Lillo e Oviedo onde recibiu instrución na defensa antiaérea.
Na documentación previa o consello de guerra, Belarmino é considerado “afecto á CNT” e unha testemuña sostén que “formou parte de todos os comités de guerra de Santa Ana” e do Batallón 53 “onde se asasinaba a persoas de dereitas que obrigaban a ir á fronte”.
Belarmino presta declaración en Camposancos en setembro de 1938 dentro da causa 5999/38. Ten 30 anos. Foi rexistrado como fillo de Manuel e Florentina, mineiro, casado, de estatura “elevada” e nariz “afiada”. Di que estaba afiliado á CNT desde 1934, mais non participou na revolución de outubro daquela ano nin tampouco en ningún comité de guerra pero si formou parte das milicias.
Belarmino foi rexistrado co número 1.481 na prisión Central de Celanova o 2 de febreiro de 1939. O documento indica que nesa altura a súa filla ten 6 anos. Belarmino foi enterrado no foso número 2. A súa viúva recibiu unha camisa, un calzón, dous panos, un par de calcetíns e un anel. Esa é a relación que figura nunha nota da prisión do día 25 de setembro de 1939, tres días despois das execucións, e que recibe e asina Flora González.
A viúva de Marcelino Fernández García tamén deixou unha pegada que o historiador Pablo Sánchez atopou no Arquivo Histórico Provincial de Ourense: tres cartas dirixidas ao Estado, unha en 1944 e dúas en 1979 e 1980, solicitando documentación que lle permitise acreditar a morte do seu home para poder acceder primeiro a unha pensión de orfandade para o fillo e, xa na etapa democrática, para as axudas públicas ás vítimas da guerra… ás vítimas que non foron recoñecidas até 40 anos despois de rematada a guerra.
O Comité de Memoria Histórica da Comarca de Celanova, que agora busca os familiares dos sete milicianos fusilados e enterrados nesa fosa común -a única que parece quedar no cemiterio, aínda que debeu haber outras porque están documentadas máis de oitenta mortes de presos no cárcere entre 1936 e 1943, cando se fechou a prisión-, non sabe se a viúva, Olivia Gutiérrez, chegou a recibir a pensión.
Esperan atopar familiares e nova documentación sobre os sete fusilados da man da dirección xeral de Memoria do Goberno de Asturias, que xa se puxo en contacto co comité. En setembro, a memoria de Celanova organizará unha segunda homenaxe a aqueles homes, o último sábado de maio celebrouse a primeira cun ramo de flores depositado sobre o lugar dos enterramentos.
Marcelino chegou a Celanova o 25 de xaneiro de 1939. Era fillo de José e Belarmina. Naceu o 20 de abril de 1916 en Mieres ou Xixón, segundo o documento. Era mecánico de máquinas de escribir e foi apresado no ‘Alicia’, que partira de Avilés. Despois de ser condenado a morte en Camposancos en agosto do 38, foi executado en Celanova un ano despois. Tiña 23 anos. Está enterrado no foso nº 1.
Marcelino foi condenado a morte polas súas “ideas extremistas”, por ter sido afiliado do Partido Comunista e das Xuventudes Socialistas, por distribuír armas, por “asalto e saqueo” dun domicilio, por ter dado morte a un sarxento da Guarda Civil durante o asalto ao Cuartel de Simancas, por terse “incautado dun estabelecemento comercial, vexando aos donos do mesmo” e por ter participado na revolución do 34.
A proba do asasinato do garda foron declaracións de testemuñas que aseguraron escoitarllo a el mesmo. No sumario hai un relato que se vai facendo cada vez máis confuso. Marcelino acompañou a seu pai nun primeiro asalto a Simancas. O pai morreu ese día e parece que a mans daquel sarxento a quen Marcelino tería dado morte despois, durante a toma do cuartel. O relato acaba por lle imputar a Marcelino causas pendentes do pai durante a revolución do 34.
No mesma causa, a 5947/38, que recolle a historia de Marcelino está Alfonso Moreno Gayol, natural de Salamanca pero parece que asentado en Xixón. O comité celanovés busca, a través de colectivos de memoria salmantinos, a familiares destoutra vítima. Polo momento sen éxito.
Alfonso estaba casado con Marina García Gallegos. Tiña 26 anos e formaba parte da sección de camións blindados das milicias. Figura como chofer en todo o expediente, mais hai unha testemuña que sinala o de peón como o seu oficio. Unha comunicación do Delegado de Orde Pública advirte que “desde os primeiros momentos da dominación vermella víuselle uniformado e armado”, e mesmo que facía parte dunha cheka. Noutro escrito ao xuíz o Goberno Militar precisa o nome da unidade á que estaba adscrito: o Batallón de Carros de Combate no sector de Trubia.
O testemuño que presta Antonio Peña, industrial, en maio do 38, sinala que Alfonso ten “ideas comunistas” e que o viu levando o estandarte do corpo de Zapadores xusto despois de que “hordas marxistas” (así o transcribe a declaración) tomasen o cuartel de Zapadores. Outra testemuña sostén que “sabe por referencias” que Alfonso pertence ao Partido Comunista e que o viu pola rúa “levando armas”. Unha terceira testemuña reitera as acusacións anteriores.
O 11 de xullo de 1938, Moreno Gayol volve declarar en Camposancos que non é nin foi membro do Partido Comunista, que non levou armas, que non levou estandartes nin de Simancas nin de Zapadores. Mais o sumario dá por certos todos os feitos dos que o acusan.
No consello de guerra, Alfonso Moreno Gayol foi condenado a morte por ter ideas marxistas, estar afiliado ao Partido Comunista, participar no asalto ao cuartel de Simancas, pasearse en “estado de embriaguez” co estandarte deste cuartel e participar como voluntario na guerra.
Foi apresado no ‘Gaviota’, como Baldomero e Belarmino. Foi enterrado no foso nº 7.
Os restos de Guillermo de Diego Álvarez ocupan o foso nº4.
Guillermo era natural de Mieres. Estaba afiliado á UGT, e participou na revolución de 1934. “Durante o dominio vermello formou parte dos comités de guerra de Poago e Veriña, na contorna de Xixón”, di a sentenza. “Detivo a numerosas personalidades, dedicándose ás requisas e intervindo no incendio de igrexas”.
En Camposancos estaba identificado como membro da CNT e do Batallón de Transportes. Os primeiros rexistros sinálano como un dos últimos defensores de Xixón. O mesmo que Marcelino, xa non puido embarcar en El Musel no porto xixonés. Na súa función de chofer levou dous tenentes a San Juan de Nieva. Embarcaron no ‘Nuestra Señora del Carmen’, mais foron apresados.
A Guarda Civil de Xixón envía un comunicado a Camposancos a finais de agosto de 1939 no que dá noticia sobre accións de Guillermo durante a guerra. “Detivo a persoas de dereitas, entre outras a Ramón Álvarez García e a un irmán deste (…) actuou en requisas na casa de Manuel Álvarez, facendo manifestacións de que ‘había que matar a todos os de dereitas”.
A Policía de Xixión achega máis probas: “víuselle con frecuencia en compañía de individuos das chekas, entre eles Andrés Ríos, fugado, e Ovidio Suárez”. O testemuño dun veciño de Veriña, Isidoro Álvarez, engade que Guillermo “fixo gran propaganda a favor da Frente Popular nas eleccións de febreiro”, e tamén o vincula á CNT.
Contra Guillermo hai máis testemuñas que contra ningún outro dos sete. A Falanxe tamén achegou a declaración dun veciño de Poago que asegura que Guillermo requisou un aparato de radio na casa do seu pai. A Falanxe anota que o informador tamén o considera un “elemento indesexábel e perigoso para a Nova España”.
Foi rexistrado co número 1.587 na prisión de Celanova o 2 de febreiro de 1939, onde foi trasladado o 25 de xaneiro. A seguinte anotación nesa acta é a data da súa execución.
Guillermo foi levado de Asturias directamente a Camposancos, onde chegou “procedente do mar” o 26 de outubro de 1937. Para el a guerra durou catorce meses, e pasou case dous máis preso antes de ser executado.
Publicidade
Publicidade
Luísa Villalta eríxese como unha destacada representante da cultura galega contemporánea, da Galiza contemporánea, tanto no musical come no literario que sempre compaxinou cun grande activismo cultural.
Falamos con Anxo, impulsor de Medra: Medra é unha ferramenta de formación e acompañamento para persoas que queren lanzar ou mellorar a presenza do seu negocio en Internet. A primeira academia online en galego onde aprender sobre páxinas web, redes sociais, publicidade en liña, deseño, buscadores, estratexia…
Publicidade
Publicidade
A túa axuda mantén esta páxina, a actualizar as redes sociais, as canles audiovisuais e a crear contido de calidade. Ademais, podes acceder a contido exclusivo para orgullosas e orgullosos do noso!
