Investigadores sociais demandan unha abordaxe máis ampla do fenómeno migratorio diante dunha nova vaga que pon en evidencia que as condicións estruturais que expulsan xente do país apenas mudaron nos últimos dous séculos.
A continuación deixamos unha ampla reportaxe onde tratamos o fenómeno migratorio galego, de antes e de agora. Non é, por desgraza, un feito aillado ou puntual. É algo estrutural que lastra ao noso pobo desde hai séculos./
Neste artigo falamos de...
Un millón non retornaron
Entre mediados do século XIX e 1975, ano da morte de Franco, saíron da Galiza cara á emigración e non volveron algo máis dun millón de persoas. En relación á poboación actual, serían ao redor dun 26% dos habitantes. “Os que partían, en cada momento, eran xente moza en idade de se reproducir e de axudar a xeración de riqueza. Deixaban de facer achegas demográficas cara ao futuro, entre outras cousas, porque non tiñan os seus fillos aquí. A medio prazo a emigración contribuíu a que Galiza non medrase en número de habitantes como tiña que ter medrado”, explica Isidro Dubert, catedrático de Historia Moderna na Universidade de Santiago de Compostela.
Na actualidade o país está a vivir a quinta vaga de emigración.
Entre o século XIX e o actual producíronse tres. A primeira –a terceira na serie histórica– arrincou nas décadas centrais do dezaoito e estendeuse até a década de 1930. A seguinte tivo lugar entre a década de 1950 e aproximadamente, 1975, co cambio de réxime no Estado español. A actual comezou a mediados da primeira década deste século, antes mesmo da crise de 2008, e continúa. Dubert, autor entre outros ensaios de Historia das historias de Galicia (Xerais, 2016) e coordinador do volume colectivo A morte de Galicia (Xerais, 2019) xunto á socióloga Antía Pérez Caramés, advirte que estas vagas “son recorrentes”. “Sucédense temporalmente cunha cadencia aproximada duns trinta anos e, se miramos quen resulta afectadas por elas, resulta que son sempre as mesmas persoas pertencentes ás clases populares urbanas, ás capas medio-baixas da pequena burguesía e ao campesiñado. Visto así, todo apunta a que historicamente, como sociedade, estariamos inseridos nunha dinámica de reprodución social na que a emigración xoga un papel capital. Funcionaría como elemento que permite a reprodución e o mantemento no tempo dunha determinada lóxica de poder, dunhas determinadas relacións de dominación e explotación no seo dunha estrutura social cuxas elites pouco ou nada teñen mudado o seu comportamento económico e social”, di o historiador.
A quinta vaga da emigración
Antía Pérez Caramés é profesora na facultade de Socioloxía na Universidade da Coruña e pertence ao Equipo de Investigación Sociedades en Movemento (ESOMI). É autora ademais de Las políticas de población en Galicia dentro da obra colectiva que coordinou tamén con Isidro Dubert, Invasión migratoria y envejecimiento demográfico (Catarata, 2021). Estes días anda ocupada na organización dunhas xornadas sobre a nova diáspora galega que se celebrarán o 7 e o 8 de outubro no Consello da Cultura Galega.
“Na parte más dura da crise, a que corresponde aos anos que van do 2008 ao 2013, e coa resposta de austeridade que se deu esa crise, concéntrase o groso de saídas. A partir do ano 2014 comezan a baixar en número. O que se pode chamar un período de pos-crise. Parece que naquela altura as políticas de austeridade relaxáronse e o emprego deu en recuperar”, apunta Pérez Caramés ao respecto da vaga actual de emigrantes.
As que saíron nestes últimos quince anos son galegas e galegos de entre 20 e 45 anos, un espectro de idades amplo, cunha idade media máis baixa na emigración cara o Reino Unido e máis alta, mesmo familias con nenos pequenos, cara a outro países como Francia ou Suíza. Os destinos son na maioría dos casos – “dous terzos”, indica Pérez Caramés– países europeos. O resto son países de Sudamérica que foran destino en vagas previas. “Intuímos tamén que coinciden con vagas de chegada de inmigración, nestes casos estamos a falar de matrimonios mixtos e retornos”, di a socióloga. “Se algo caracteriza esta nova vaga é que os perfís son diversos e heteroxéneos tanto nas idades como na cualificación”.
Os motivos da emigración son tamén diversos. Hai quen busca un emprego e hai quen busca mellorar o que ten. Os expertos detectan unha “emancipación internacional”: mozas e mozos que diante das dificultades para alugar ou mercar unha vivenda van fóra durante un tempo na procura de recursos e vivenda máis barata para poder abandonar o fogar familiar. Entre os novos perfís tamén se significan os matrimonios mixtos que marchan cara ao país de orixe dun deles. Porén, o factor determinante é o laboral. “Entre as persoas que emigran as condicións laborais son moi valoradas, moitos saen buscando un emprego digno no que se respecten os dereitos, os horarios ou as posibilidades de promoción. Entre esta xente dáse unha crítica forte á precariedade que se está a sufrir na Galiza e no resto do Estado”, informa Pérez Caramés.
Os números brutos
A medición sempre é unha dificultade para os estudosos das migracións. Os datos son problemáticos. Desde a Galiza xa non se producen só saídas de xente que naceu aquí, en familias galegas. Hai que contar cos inmigrantes que chegaron e que re-emigran, e tamén entre uns e outros, autóctonos ou non, os transmigrantes: persoas que entran e saen do país constantemente, que marchan e volven varias veces. Entre o continxente dos que veñen os retornados xa non son os maioritarios. E as migracións tampouco son só un fenómeno internacional. Os movementos masivos danse en ámbitos moito máis próximos.
No período do ano 2000 ao 2015 na Galiza producíronse máis de 1,3 millóns de migracións. Estas cifras non miden migrantes, senón migracións: cambios de residencia entre municipios. Un 69,6% dos destinos destes movementos foron municipios do país e, aproximadamente o 30,4% restante, outras comunidades autónomas ou o estranxeiro. E dese 1,3 millóns de migracións,o 72% tiveron como orixe áreas non rurais e o 28% áreas rurais.
Este é o contexto que estableceu a investigadora Rocío Toxo Asorei, do Grupo Ecoagrasoc na Escola Politécnica Superior de Enxeñaría da Universidade de Santiago de Compostela, para o seu traballo sobre as migracións desde o rural galego.
O primeiro chanzo do seu estudo foi a publicación no 2018 de Caracterización das migracións no rural galego do século XXI xunto a profesora Ana Isabel García-Arias. As autoras analizaron os primeiros tres lustros do século e determinaron que entre o ano 2000 e o 2015 a taxa bruta de inmigración –que reflicte o número de migracións por cada mil habitantes– incrementouse en 10,9 puntos. “Pasamos do 23 por mil no ano 2000 ao 34 por mil no 2015. Mais as áreas rurais permaneceron no conxunto do país por baixo desas medias. Os datos máis relevantes a nivel provincial son os de Ourense, que empezou o período cunha taxa do 26,6 e a partir do 2009 superou o 40, para rematar a serie no 46,3 migracións por mil habitantes, moi por riba da media do país”, conta Rocío Toxo.
As migracións fóra do país teñen como destino outras comunidades do Estado nun 23,1% do total de migracións, e o estranxeiro nun 7,3% do total. É dicir, as estatísticas de cambios de padrón rexistraron uns 178.000 movementos fóra do Estado. O número total de movementos fóra da Galiza estimase, segundo estes datos, en case 400.000 nese período de 15 anos.
En canto aos perfís, a investigación de Rocío Toxo detecta que o groso das idades se concentra no grupo de 20 a 30 anos, ademais dunha progresiva “feminización” do fenómeno migratorio con especial incidencia na emigración que ten como orixe o rural galego. “No segmento de 25 a 29 anos a taxa bruta de migración de mulleres en Galiza pasou do 65 por mil en 2005 ao 87,5 por mil no 2015. Se no primeiro rexistro a diferenza cos homes era de 7 puntos, para o 2015 a diferenza aumentara a 15 puntos, coas mulleres por riba. Mais se miramos o ámbito rural, as diferenzas de xénero son aínda máis considerábeis: no 2015 os homes presentaban unha taxa bruta do 65,7 por mil mentres que para as mulleres era do 88,5”, describe a investigadora da USC.
Impugnación do presente
“A emigración mírase habitualmente desde unha perspectiva demográfica e moi poucas veces desde unha perspectiva social. Ao facelo así é cando a imaxe que xurde é esta”, explica Isidro Dubert. “A emigración lida en clave social descobre feitos históricos: a recorrencia dos grupos que emigran, a boa posición social dos que non emigran ou os que teñen aproveitado mellor os beneficios económicos xerados pola emigración e que teñen relación cos anteriores.”
“Os que se foron e os que se van, non o fan por espírito de aventura –incide o historiador–, senón polas eivas socioeconómicas existentes que impiden a unha parte dos galegos vivir na súa terra, desenvolver nela os seus proxectos vitais e familiares, atopar traballo, progresar social e economicamente. E como iso non é posíbel aquí, marchan”.
Á pregunta polas motivacións, en distintos estudos de campo con emigrantes galegas e doutras comunidades do Estado, as informantes de Antía Pérez Caramés responden facendo o que a socióloga define como “impugnación” do que sucede na Galiza e no conxunto de España. “Entre as persoas que buscan melloras laborais, moitas din que marcharon porque as universidades son caciquís ou que non dispoñen cartos para investigación, e antes xa me referín ás opinións sobre o mercado laboral… o que están a facer con estes discursos é impugnación de certos procesos sociais estruturais que se dan aquí”.
Nalgún contextos, subliña a investigadora, esta impugnación deu lugar a formas de organización política. Por un lado, a Marea Granate; no caso catalán, pois co proceso de independencia xurdiron organizacións para lle dar unha dimensión internacional ao conflito. “Son formas de organización que, desde a distancia, falan sobre certos procesos sociais e políticos que acontecen no Estado”.
Dubert abonda na perspectiva histórica: “Os que marchan adoitan ser sempre socialmente os mesmos; en tanto que os que quedan son tamén sempre os mesmos: individuos pertencentes aos sectores sociais medio, medio-altos. Neste senso, na Galiza aínda hai a quen se sorprende cando falas de clases sociais, mais é que as hai. Igual que hai relacións de poder, dominación e explotación entre elas, e individuos que pertencen aos grupos sociais dominantes que non emigran. Visto así, estamos pois nunha sociedade na que unha parte das tensións orixinadas polas desigualdades sociais corríxense grazas ao funcionamento da emigración, que garante a estabilidade social e preserva unhas relacións de poder e dominación que funcionan a beneficio duns sectores sociais moi concretos.”
Intento de agochar as implicacións do fenómeno da emigración
Esta abordaxe social da emigración xorde en paralelo aos discursos que trataron de agochar a nova vaga da emigración. Pérez Caramés e Dubert lembran como a presente é a primeira vaga da democracia. “Ninguén a esperaba, ninguén pensaba que sucedería porque a democracia ía transformar a nosa realidade económica, social e laboral… No momento en que reaparece este fenómeno póñense de manifesto as limitacións desa transformación e para agochalas comeza a falarse do problema do avellentamento, da feble natalidade e da caída da fecundidade, como os grandes problemas de Galiza”, sostén o historiador.
“A nova emigración tivo un tratamento mediático moi interesante: todo ese discurso de ‘non marchamos, bótannos’, ou mesmo ese lema de ‘marcha a xeración mellor formada’… non se van á aventura, é unha emigración de mobilidade. Todo iso fai parte dun discurso que tamén tivo os seus efectos entre os propios emigrantes”, di Pérez Caramés, que nun estudo de campo en Hamburgo (Alemaña) identificou eses efectos: “Quen marcha busca definirse a si mesmo, explicarse por que saíu, iso é parte do proceso. Quen emigrou atopando traballo nunha universidade, cun curso de alemán pagado… non entende que alguén vaia ‘á aventura, sen saber alemán’. Hai unha intención clara de diferenciarse socialmente. Intentan non mesturarse para cando as cousas veñan mal. Son discursos moi reactivos diante do discurso da nova emigración que se dá aquí, na Galiza, pero tamén diante de como se está recibindo esta nova emigración, neste caso en Alemaña”.
Hai unha parte da emigración que non se consideran eles mesmos emigrantes. Para algúns é unha forma de verse fronte aos familiares que antes foron emigrantes. “A xeración anterior emigrou por motivos económicos e sufriu o estigma de emigrante, unha herdanza incómoda, mesmo inxerida na cultura no país, pensa esta xente… así foxen do estigma, foxen do debate ao redor desta nova vaga e dos debates de nesgo racista nas sociedades receptoras”, resume a profesora da UDC.
Conta Isidro Dubert que o economista Edelmiro López Iglesias ten amosado como os niveis de benestar no país medraron entre 1970 e a actualidade. “Os indicadores que el baralla apuntan a iso. O PIB mellora, os ingresos melloran, os niveis de vida melloran… mais a poboación non medra. Este é un dos efectos acumulados das perdas demográficas que xeraron as migracións anteriores, e con esta vaga actual o previsíbel é que aconteza o mesmo no futuro”.
“A emigración en si mesma non é un comportamento demográfico. A emigración prodúcese dentro dun contexto económico-social que é o que explica o fenómeno”, constata Dubert, e lembra como coa anterior vaga, entre 1950 e 1975, o efecto foi que a poboación galega non medrou entre 1950 e 1970 senón que diminuíu arredor dunhas de 21.000 persoas. “Nesa altura, a metade do máis de medio millón de emigrantes que marcharan non volveron”.
O historiador é moi crítico co discurso natalista que aparentemente se ofrece como solución a un problema de avellentamento e despoboamento, mais que en realidade se utiliza para agochar a reaparición do fenómeno migratorio. Dubert desconfía da extrapolación do discurso do baleirado do rural á Galiza, e conclúe: “O proceso de despoboamento en certas zonas de Galiza é un fenómeno relativamente complexo, como no resto de España. Aquí, é certo, produciuse nos últimos vinte ou trinta anos unha urbanización forte, mais este non é o único fenómeno que explica os baleiros demográficos actuais. Desde o meu punto de vista, faino tamén a existencia dunha limitada política de ordenación do territorio. Se non se axustan os servizos ás necesidades da poboación rural, se non hai unha política económica que responda á crise e transformacións agrícolas e gandeiras, non se está a contribuír a manter poboación no agro. Eses baleiros non son un fenómeno puramente demográfico, teñen unha raíz de corte económico e social.”
O escenario
“Non hai ningún indicio de que a situación poida mudar ou reverterse no curto prazo, a non ser que sexa continuar coa tendencia que ten”, mantén Rocío Toxo. No escenario máis pesimista, de seguir o ritmo actual, entre 2035 e 2064 un total de 96 concellos galegos corren o risco de quedar sen habitantes. “Estes estudos poñen o foco na gravidade da situación co fin de que se busquen solucións, mais loxicamente a complexidade da realidade social non se pode encerrar en estatísticas, pero si que aportan unha idea de como pode debuxarse o futuro a medio e longo prazo”, matiza a investigadora.
Esta vaga migratoria xa está provocando impactos no rural que aínda non se teñen medido. “O efecto é unha perda de poboación”, di Toxo, “pero é maior sempre a medida que descendamos no nivel de observación, o impacto é diferente se o medimos no nivel municipal que si o medimos na parroquia ou nunha aldea concreta. Estatisticamente xa non podemos descender eses niveis”. A marcha da poboación moza fai que se eleve a idade media dos habitantes, a taxa de mortalidade tamén sube mentres que a natalidade adoita a diminuír.
“O primeiro que temos que determinar é por que está a marchar a xente”, resume Rocío Toxo.
Pode que as causas non mudaran e fagan parte das dinámicas dunha determinada estrutura social. O que si mudaron son as formas. “Os proxectos e as estratexia migratorias non son as mesmas que as de antano. Os medios de comunicación e os custos da viaxe no pasado eran outros e os desprazamentos planificábanse a longo e medio termo. Mais o impacto deste ir e vir desde o punto de vista demográfico, o que cabería agardar, é que unha vez máis a emigración free o incremento futuro da poboación”, remata Dubert.
Mentres, Antía Pérez Caramés constata como a longa tradición de emigrantes ten avanzado mecanismos que axudan á reprodución do fenómeno: as redes e o capital social seguen aí. “É certo que a respecto doutras comunidades do Estado, compartimos un mesmo contexto socio-laboral, porque a situación de precariedade que pode ter calquera traballador ou traballadora en Andalucía non é moi distinta á que pode ter aquí. Mais si hai unha diferenza que é significativa: as persoas galegas dispoñen de máis redes. No caso da emigración a Suíza é moi claro. Esa cultura migratoria persistente, fluxos que non se detiveron, como o caso de Suíza, fai que as persoas que emigran teñan avoas ou avós que emigraron e con experiencia, ou outro tipo de contactos fóra da familia… Teñen máis capital migratorio. Non só é ese capital, tamén está outra rede, que se está esfarelando pero que aínda persiste, que son os centros galegos. Poden petar nesa porta. Esa é unha característica importante, as galegas e galegos que emigran poder recorrer a esas portas: restaurantes galegos, centros sociais…”
“Foron os mellores anos da nosa vida”
Nun ensaio que tivo certo suceso en 2019, Elas, as emigrantes. Mulheres da Terra de Soneira na Suíça (Através), a historiadora e activista feminista Carmen V. Valiña describiu a experiencia das emigrantes mais tamén a experiencia do retorno. Conta a autora como unha das entrevistadas, F.B., que pasou 21 anos en Suíza repartidos en dous períodos –entre 1977 (antes de cumprir os vinte) e 1994, e entre 2013 (cumpridos xa os cincuenta) e 2017–, como empregada dun hotel, emigrou “co seu home, traballou en Suíza mais dedicouse ao coidado das fillas en canto regresaron á Galiza, realizando traballos puntuais para compensar o salario do seu marido”. Ese mesmo cambio de rol foi experimentado por P.G. –que foi coidadora de crianzas e empregada nun supermercado naquel país entre 1982 e 1997–, quen “desde o seu regreso tivo diversas ocupacións, puntuais e mal remuneradas, en diversas ocupacións”. As mulleres que retornan, conclúe a autora na monografía, “teñen moitas máis dificultades para encontrar traballo que os seus homes (…) De aí que tamén se facilite o retorno ao reparto de tarefas tradicional que a emigración colocara, de algún modo, en corentena. A Suíza parece, neste sentido, unha paréntese nas vidas das mulleres que alí viviron nas décadas do 60 e do 70, unha paréntese ‘consentida’ polas parellas e as familias porque ía a favor da acumulación monetaria que xustificaba a propia emigración”.
Soneira é unha desas zonas do país nas que as redes sempre se mantiveron vivas e o capital social da emigración fluíu. Mais o retorno era (segue a ser) un retorno ao mesmo país que se abandonou. Valiña coloca nas últimas liñas do seu ensaio unha reflexión de P.G. Pregúntalle como resumiría a súa experiencia suíza. E a resposta da muller é: “Foron os mellores anos da nosa vida, sabendo o que sabemos agora, non teriamos retornado”.