Di a Galipedia: “Bernardo Penabade Rei, nado nas Grañas do Sor (Mañón) o 12 de xullo de 1964, é un profesor e escritor galego. Despois dun breve período de docencia no Colexio Paulo VI da Rúa, foi profesor no IES Otero Pedrayo de Ourense, no Johan Carballeira de Bueu, no de Ortigueira e no IES Vilar Ponte de Viveiro.
Desde 2003 dá aulas de Lingua e Literatura Galegas no IES Perdouro de Burela. Desde 1983 é membro da Associaçom Galega da Língua, colectivo a prol do reintegracionismo e entre xullo de 2001 e 2007 foi o seu presidente. Impulsa o Modelo Burela, primeiro proxecto de planificación lingüística aprobado por unanimidade nunha vila galega e orientado á comunidade procedente de Cavo Verde.
Desde 2012 coordina en Radio Burela o programa radiofónico Proxecto Neo, centrado nas experiencias de persoas neofalantes do noso idioma.”
A continuación conversamos con Bernardo Penabade do futuro do idioma, das Escolas Semente, da AGAL, o #ModeloBurela ou de Alcoa e o futuro da comarca da Mariña, entre outras moitas cousas. Para ler de vagar e reflexionar.
Neste artigo falamos de...
Remata o programa e as rapazas e Bernardo Penabade trazan o plan para conseguir as entradas para o concerto de Susana Seivane este sábado na Casa da Cultura. Haberá que facer fila desde moi cedo. “A miña nai vai estar alí ás seis”, di Nuria. “Pero se abren media hora despois, ás seis e media, haberá unha cola tremenda moito antes… teremos que ir ás cinco polo menos”, avisa Alba.
A Casa da Cultura é un edifico austero no medio dunha vila de aspecto urbano: edificios altos, rúas longas e prazas amplas. Unha vila ben ordenada, sementada de pequenos comercios, case sen bares nesta parte alta, con hospital, estación do FEVE e un dos grandes portos cantábricos da costa galega. Burela é unha vila rica e vizosa mais cunha ameaza enriba da que informan carteis brancos e azuis desde os escaparates: Alcoa somos todos.
“Levo 31 anos en Burela. Vin en setembro de 1990, cando era profesor en Viveiro. A vida era moito máis barata que noutras partes da Mariña e ademais eu fixera un traballo académico sobre a revista O Trasno, que se editaba en aquí e coñecía xente… por correspondencia, porque non estivera antes nunca. Decidín que era un sitio cun bo nivel de vida. E dezaseis anos despois conseguín praza en Burela”, conta Bernardo Penabade no austero estudio de Radio Burela, a emisora local que emite desde a Casa da Cultura onde comparte espazo este xoves cos ensaios da banda de música. No patio da Casa da Cultura hai nais e crianzas e, máis abaixo, nun pequeno parque, máis nais e máis crianzas ao redor dunha sinxela estatua metálica do rei dos mares.
Burela foi un vila pequena -de apenas mil habitantes- que multiplicou por dez a súa poboación durante a década dos oitenta. Chegaron centos de emigrantes para traballar en Alcoa e na flota pesqueira. “A partir dos anos noventa a composición poboacional de Burela pódese comparar a Reus”, di Penabade. Ou a outras localidades próximas a Barcelona ou a Valencia, lugares que tamén son referencia en innovación educativa porque esta acompasou o cambio social.
“Queda pouco da Burela tradicional, quedan as Casas Baratas, o barrio de Burela de Cabo, a Vila do Medio, o Vilar… xa non son só os mil burelaos de pura cepa. O resto que é? Pois unha vila de aluvión, unha vila toda nova feita de alcatrán e cemento”.
Hai inquedanza social polo futuro de Alcoa?
Haina. Enorme. Se fecha, será a ruína para a comarca. Para Burela, mais tamén para Viveiro, Cervo, Xove e Foz. Para todos. Se estas cinco vilas entran en crise, A Mariña enteira entra en crise. Temos outros dous sectores económicos importantes: o mar e o forestal. Non descubro nada novo se sinalo os problemas que causa na paisaxe a masificación do eucalipto, mais hai que recoñecer que este sector dá vida a moitísimas persoas e que a riqueza está moi repartida. Sería un dos salvavidas para a comarca. No caso da pesca o que pode suceder é que se temos unha crise industrial, inmediatamente haberá máis competencia para conseguir un traballo neste sector e implicaría unha crise desa interculturalidade da que gozamos hoxe. A ver, esa integración da que nos gabamos hoxe é un mito, pero a convivencia non é mala. Aquí non pasan as cousas que pasan en Andalucía. Mais, que pasaría se se perden os empregos directos ou indirectos de Alcoa? Pois haberá unha crise na convivencia e nesa interculturalidade. Non me cabe a menor dúbida. Cruzo os dedos para que non pase.
Burela estase preparando para un futuro sen Alcoa?
Antes das últimas eleccións estatais o problema de Alcoa estaba sobre a mesa. Unha das opcións políticas que se presentaban dixo que, se gañaba, iso estaba solucionado. Gañou, pero aínda non cumpriu. En calquera caso, eu nunca estiven na primeira liña nese combate político e non me sinto lexitimado para exhibir ningunha bandeira…
Pero vese un futuro sen Alcoa?
Non coñezo ningunha liña de traballo institucional de ningunha das Administracións autonómica ou estatal nin iniciativas das Administracións locais nin de organizacións empresariais, e mesmo de asociacións cívicas, que estea a planificar ou a pensar seriamente nun proxecto alternativo. Non o coñezo.
E que pasará?
Sinceramente, creo que se Alcoa fecha hoxe, pois pasaríanos un pouco como co coronavirus, que non saberiamos como reaccionar. Levaríanos un ano ou ano e pico afrontar a situación. Mais, o virus non se podía prever. Pero este asunto de Alcoa está aí desde que o goberno de Aznar vendeu a fábrica. Penso que esta comarca non soubo defenderse naquel momento e evitar que a empresa se puxese en mans alleas.
Todo isto está acontecendo nun proceso que se chama de transición ecolóxica. Desde o teu punto de vista como docente e como cidadán, cres que aumentou a conciencia ecolóxica entre a mocidade e entre a poboación en xeral?
Unha das principais preocupacións da humanidade hoxe en día debería ser conseguir desenvolvemento económico sen destruír o planeta. Mais non o é. E non é culpa das escolas ou dos mestres. A sociedade pensa que iso é predicar e pensa que non vai con ela. Ningunha sociedade percibe o problema até que non empece a ter consecuencias. Mentres non bates de cabeza coa pedra… Na escola estase a promover unha sociedade sustentábel, mais como rutina, non hai concienciación sobre este tema.
Non se percibe a urxencia?
Non. Pénsase que iso é unha cuestión teórica da que se preocupan catro ou cinco…
E para ti, cal é a urxencia?
Está é unha cuestión preferente. Miremos por exemplo o que está pasando nas cidades coa contaminación atmosférica e acústica polo tránsito. Ou miremos para a preocupación crecente pola calidade dos alimentos. Se non nos preocupa salvagardar a propia vida, non sei cando imos ter unha preocupación.
Falemos doutro futuro incerto. Despois de tantos anos na defensa da lingua, cal é a túa análise do momento actual?
Resumireino rapidamente. Son crítico. Teño claro que hai unha xestión nefasta. Teño claro que desde 1980, desde o comezo da autonomía, hai unha xestión nefasta. E esa xestión nefasta implica a todas as administracións que houbo. E nefasta non significa que non sexa planificada e que non consiga os obxectivos que claramente pretende. Nalgúns caso pasou iso. Digamos que eu fun consciente do que ía pasar. Pero o que máis me preocupa é a resposta da sociedade civil. Sinceramente, penso que a resposta da sociedade civil desde 1980 até hoxe, tivo moitísimos erros. Quen sinale eses erros non vai conseguir o aplauso, mais é necesario facer esa autocrítica. É preciso un cambio profundo da alternativa cultural desde o punto de vista das entidades sociais.
Cal foi a maior desilusión?
Os concellos. Porque é un nivel moito máis plural que o do Parlamento, por exemplo. Habendo máis pluralidade nestes corenta anos tiña que haber algúns concellos que se distanciasen dos outros e tivesen unha planificación que puidese servir de paradigma para aqueles que queren facer algo. E non houbo.
Que significa iso?
Pois que meteron a pata todas as formacións do arco político. No plano institucional a miña queixa vai contra aqueles concellos que podían ter feito algo distinto porque prometeron á cidadanía que ían facer algo distinto. Hai unha decepción, si. Non houbo alternativa cultural nesas instancias.
E, coa sociedade civil, cal foi a decepción?
Na sociedade civil predominou o caínismo. A loita entre Caín e Abel. Ningunha entidade ofreceu unha alternativa global supra-partidaria. Ese é un obxectivo prioritario e a sociedade civil galega non o conseguiu.
Pero a lectura de que se está a loitar contra unha Xunta hostil é compartida?
Si, esa é unha visión, digamos, moi maioritaria. Mais no implica construír un movemento social fortalecido que non este implicado organicamente con ningunha sigla.
Influíu tamén a cuestión da norma, ou só son cuestións políticas partidarias?
A cuestión da norma influíu, sen dúbida. Mais non foi só iso. Hai outras razóns. Carecemos, por exemplo, dunha tradición de transmisión cultural escrita. Outras nacións sen Estado tiveron escolas propias. Nós, non. Polo tanto a nosa cultura transmitiuse dunha maneira ágrafa. Houbo algún intento de escola, como aquelas que patrocinaban os emigrantes. Aquelas escolas alfabetizaron, pero fixérono de costas ao país. Se tivemos escolas, non tiñan un proxecto sólido detrás.
Para iso sempre se está a tempo, non?
Pois si. Na historia de Galiza hai un antes e un despois das escolas Semente.
“As escolas Semente son o mellor proxecto social que se fixo nunca na nosa terra”, afirma Bernardo Penabade. Asume que pode parecer “raro” que alguén defenda desde o ensino público unha iniciativa que está fóra da rede pública. E matiza: “Eu defendo o ensino público, mais se no ensino público é imposíbel facer un ensino que nos fortaleza a raíz e ao mesmo tempo que nos proxecte para o mundo, non queda outra alternativa que crealo”.
“As escolas Semente sobreviven e medran porque fan un ensino o douscentos por cento mellor que o tradicional “, subliña. “É un ensino mellor. E van seguir crecendo. O sistema público ofrece un sistema de ensino plano, onde hai unha repetición de modelos importados. Salvando as distancias, Carvalho Calero xa fixo algo así en 1950 en Lugo… foi aquel un colexio de liga das estrelas, nun contexto como o do franquismo. Aquel centro estaba a anos luz do resto. E se funcionou aquel nun país miserento, como non ha funcionar o das Sementes nun século XXI con máis liberdade e máis poder económico na poboación?”.
Pero isto non implica renunciar a dar a batalla no público, non?
Confío en que o sistema das Semente se fortaleza tanto que obrigue o sistema público a repensar o que está facendo. No momento en que vexa que perde alumnado terá que renovarse. O meu ideal é que nuns anos as Semente estivesen dentro da rede pública.
Como vai a batalla por ampliar a presenza do portugués no ensino público?
As galegas e os galegos podemos ser perfectamente competentes nestas dúas linguas: o español e o portugués. No Parlamento aprobaron por unanimidade a Iniciativa Paz Andrade, mais nunca se pensou que o goberno a ía levar á práctica. Aprobouse para que a sociedade civil non dese a lata, pero aprobouse para non aplicala. O lema desta Administración é: tolerar, máis non promover.
Cal é o músculo do reintegracionismo e, en concreto, da AGAL na actualidade e como evolucionou desde que ti estabas na presidencia?
Eu entrei no consello directivo da AGAL a mediados dos oitenta. Eu era só un estudante, mais estaba nun lugar no que se decidían iniciativas culturais. Fun secretario e, despois, presidente entre o 2001 e o 2007. A partir de aí, non tiven un papel na primeira liña. Con todo, si podo dar unha opinión. Sigo pensando o mesmo que en 1984, que en 2001 e que en 2007. Hoxe a miña referencia cultural inequívoca é Eduardo Maragoto. Ademais, tíveno no colo cando el era un neno. Hoxe hai moita máis forza que no 2007. Por tanto, non teño nada máis que aplausos para os que viñeron despois. Os grandes acertos destes últimos anos son os centros sociais urbanos. Chámanse Fundaçom Artábria e Gentalha do Pichel. Constitúen a vangarda cultural galega xunto ás escolas Semente.
Por que son tan importantes?
Porque ofrecen unha alternativa cultural nas cidades, unha alternativa para toda a poboación que se acompaña cunha alternativa para a infancia. Ademais, temos medios de comunicación como o Portal Galego da Lingua (PGL) e o Novas da Galiza. Conseguiuse consolidar unha editora, Através. Nunca a tiveramos. O grupo humano co que eu traballei, con persoas moi maiores como Isaac Alonso Estraviz, fixo o esforzo de entrar nas novas tecnoloxías e puido deixar a débeda a cero e poñer a andar o PGL. Deixamos un movemento máis organizado externamente e cunhas relacións exteriores mellores. Mais, insisto, non lle deixamos unha editora nin as escolas nin os centros sociais.
Cal é o seguinte paso?
Para min, unha meta fundamental sería ter unha escola Semente en todas as localidades do país onde haxa centros educativos. A xente non é parva. Pode opoñerse ideoloxicamente, mais cando lle vai ao vivo na formación dos fillos ninguén é parvo. Estase vendo no caso vasco. A sociedade vasca escolleu. Foi para onde están os mellores profesionais.
E alén do ensino?
Pois un medio escrito transversal e suprapartidario, é dicir, independente das diferentes familias políticas. Un medio de comunicación. Nin un catecismo nin un panfleto. Tendo iso, queda un terceiro desexo.
Cal?
Co anterior, estaríamos en condicións de superar o minifundismo.
Nese minifundismo vivimos, pero a quen está máis próxima a AGAL ou o reintegracionismo en xeral?
Hai un feito fundamental. Ano 2020, homenaxe a Ricardo Carvalho Calero. Houbo tres sectores que tiveron un entendemento positivo. Por poñerlle nomes, son Eduardo Sanches Maragoto, Víctor Freixanes e Valentín García. Todos eles, nese ano, negociaron e cederon.
Mais iso parou en 2021?
É certo. Quizás porque a resposta social que se esperaba non se deu. Digamos que por parte da sociedade civil galega, das entidades sociais, non se soubo recoñecer ese esforzo. Por que estaba Valentín García, que representaba o poder político actual? Si. Mais se o fixo ben, entón hai que aplaudilo. Cada un desde a súa posición ten que recoñecer cando se actúa ben. Creo que a sociedade civil debía apoiar ese camiño de entendemento. A xente laméntase cando algo se perde, mais poucos se arriscan no presente a dicir algo cando temen que lle fagan o baleiro. Se eu digo o que estou dicindo sobre Valentín García, en certa medida é algo politicamente incorrecto. Desprézanme dun lado e doutro. Para levar adiante este tipo de iniciativas fai falta madurez.
O modelo Burela bebe da obra de José María Sánchez Carrión Un futuro para nuestro pasado. O proxecto desenvolvido no IES Perdouro está no foco desde o 2006. Empezaran dous anos antes e, xa cos resultados na man, presentaron o plan de dinamización lingüística á Xunta. Elaborado polo departamento de Lingua e Literatura Galegas, ía dirixido a toda a comunicade escolar (alumnado, familias e profesorado, por esta orde) e, finalmente, ao conxunto da poboación. Mesmo chegaron a conseguir que o pleno municipal acordase por unanimidade un proxecto de planificación lingüística… Durante os anos seguintes, até o 2013, todo foron recoñecementos. Fóra de Galiza, os recoñecementos continúan, e o modelo é un exemplo noutros territorios. Aquí no país deixou a súa pegada e inspirou algún outro programa educativo.
Que pasou con aquel éxito?
Presentabamos un tras outro cada proxecto con dous anos de experiencia detrás. Así que aquilo era unha marabilla porque todos os obxectivos se cumprían. Mais non roubamos a ninguén porque nós tiñamos feito ese traballo. Fomos distinguidos todos os anos até o 2013. Pero houbo un veto institucional. Dérannos un premio por un proxecto para a radio, que viña acompañado dunha subvención. O que pasou é que nunca recibimos esa subvención. Parece que o que daquela era alcalde de Burela chamou á consellería para que non nola desen. Mais fomos recoller o premio e facer unha entrevista na Radio Galega. Cando chegamos, alí estaba o alcalde. A entrevista fixéronlla a el, e el dixo que levaba moitísimos anos comprometidos coa innovación pedagóxica… Iso está gravado.
Que queda?
Todo. É a intervención educativa que ten máis estabilidade no tempo en Galiza. Houbo réplicas fóra: en Catalunya, en Euskadi, en Valencia… mais ningún concello galego o tomou como referencia. Tampouco ningunha entidade social galega. Fomos a entidade de referencia para a dinamización cultural dos concellos da área de Donosti, por exemplo. Pero non lle podemos dicir á xente o que ten que facer. Chamáronos algunha vez de universidades. Mais ficamos aí, no ámbito académico. A primeira vez que unha investigadora galega aproveitou este traballo foi este ano 2021. Antes fixéronse estudos académicos por parte de estranxeiros. Desta volta, fíxoo Sara Xil, que é de Burela e estuda na Universidade de Barcelona.
Que lle falta?
Implantación. Cando imos por aí presentar o noso modelo, pois non lle temos nada que envexar outros… mais o que non temos é implantación. Mira, en Vic, o modelo de intervención puxérono en marcha as Administracións. Sinceramente penso que o noso modelo é mellor. Mais oxalá tivésemos aquí ese modelo coa implantación que ten alí. Moitas veces cando se fala do modelo Burela pensamos que é unha cousa adaptada ao rural. Pois non. Este modelo bebe de fontes pedagóxicas de intervención en contextos hostís, con alumnos hostís ao idioma, profesores hostís e familias hostís. Por iso antes falaba de sitios que medraron en aluvión como Reus ou como a periferia das grandes cidades. É un modelo para eses ámbitos urbanos e hostís.
Que pasa nun país que non recoñece a excelencia? Que pasa con intelectuais como Alonso Estraviz ou Montero Santalha, por poñer dous exemplos que che son próximos, que están aí, pero ninguén lle presta demasiada atención?
Estraviz é o autor dun dos máis importantes dicionarios da Península Ibérica. Obras como esta, noutros sitios, son realizadas polas institucións ou polas universidades, mais aquí fíxoo unha persoa. Editou ese dicionario hipotecando todo o que tiña. Alguén tan brillante como para facer esa obra e tan valente como para facer o traballo de editala e vendela, pois non tiña recoñecemento ningún. Antes do meu libro sobre el non aparecía nin na Wikipedia. Eu vou pasar á historia por ser o biógrafo de Isaac Alonso Estraviz. É un mérito impresionante. Mais non era a miña meta. Conversamos e completamos a primeira parte da súa vida. Temos pendente a segunda. De Montero Santalha que podo dicir? Pois que foi integrante do grupo de Roma, asinante do Manifesto para a supervivência da cultura galega en 1974, foi cura en Ferrol nos últimos anos do franquismo duro, foi profesor da Universidade de Vigo no campus de Pontevedra. É dun concello que se chama Cerdido; como é que non é fillo predilecto deste concello? Non é un problema de Martinho Montero Santalha. A vergoña é para a xente… En Ourense, co Isaac Alonso Estraviz, foron moi intelixentes. O PP concedeulle a medalla da provincia en metade do coronavirus. Penso que nin teñen a intención de lla entregar e a pandemia será a escusa. Concedéronlle a medalla e iso quedará nas actas do organismo provincial, cumpriron… mais para silencialo, e segue sen recoñecemento social. Políticos como eses son persoas nefastas para a vida pública, pero son intelixentes para os seus intereses. Desactivan a oposición. E lexitímanos. Non pasa só con Estraviz e Martinho, pasa con María do Carmo Henríquez, Camilo Nogueira… canto lle debe este país a Camilo Nogueira? Deberían ter un recoñecemento social masivo.
Xa non se precisan heroes como estes?
Pois igual non falta moito para que volvamos mirar para eles. Estamos vendo que vai haber unha polarización social grande, por exemplo en Madrid. E vai empezar a haber vítimas… Cando iso pase, darémonos conta do que se estivo alimentando. O mesmo ten que vir algo así para que a xente reaccione e pense nos monstros que estivo alimentando coa desidia. Ese día…
Publicidade
Publicidade
Publicidade
Tanto a finais do século XIX como nas décadas dos 40, 50, 60 e 70, Galiza viviu unha sangría migratoria que levou a boa parte da poboación galega tanto a diversos países de Latinoamérica como do Continente Europeo nun contexto de fame, miseria e represión
Luísa Villalta eríxese como unha destacada representante da cultura galega contemporánea, da Galiza contemporánea, tanto no musical come no literario que sempre compaxinou cun grande activismo cultural.
Falamos con Anxo, impulsor de Medra: Medra é unha ferramenta de formación e acompañamento para persoas que queren lanzar ou mellorar a presenza do seu negocio en Internet. A primeira academia online en galego onde aprender sobre páxinas web, redes sociais, publicidade en liña, deseño,
Orgullo Galego é unha comunidade dixital creada en 2016 que promove a cultura e a lingua galegas a través das redes sociais. Fas a viaxe en Internet en galego connosco?
Máis de 1.500 galegas e galegos orgullosos da súa terra reciben semanalmente os nosos contidos e deciden non perder nada!
