“As Conchas tiña que ser un lago de augas limpas e é un depósito de residuos tóxicos”

Antes do actual Parque da Serra do Xurés, a principal intervención do Estado na zona foi agasallar cun val (o Val do Limia) a Fenosa. A continuación a súa historia da man de Manuel Rivero.

Manuel Rivero é un investigador con estudos en psicoloxía, antropoloxía e socioloxía entre outras especialidades, que despois de traballar como funcionario da Administración Pública rematou a súa carreira na banca privada en labores de coaching e mentoring. Rivero naceu no ano 1953 en Vilela, na parroquia do Baño, Bande. Apenas uns anos antes a construción do encoro das Conchas sobre o río Limia mudou para sempre a paisaxe física e sentimental de centos de veciñas e veciños.

“O encoro obrigou á poboación a modificar as súas relacións co espazo xeográfico, económico e social, tanto externamente nas relacións cos demais como internamente nas relacións consigo mesma e coa súa familia. Ese espazo tan querido deixa de ser unha creación cotiá desde o momento en que non poden organizalo e pasa a converterse nunha gran masa de auga onde se quebra a interrelación home-espazo”, escribe Manuel nun denso ensaio, prolixo en documentación, titulado A maldición do encoro, editado a comezos deste 2021.

Un traballo que é, ao mesmo tempo, o recoñecemento e a expiación dunha perda que o autor experimenta como propia, parte desa herdanza de derrota que recibiu de quen viron afogadas as súas vidas pola maquinaria impasíbel do progreso animada por aquel anano fascista e o seu réxime de terror.

A maldición

As feridas nunca se fecharon. As emocionais están aí, nesa derrota que se transmite durante xeracións, na renuncia e no abandono do fogar. As físicas, na paisaxe, no patrimonio, na terra e no río tamén se viven aínda hoxe coma unha aldraxe, malia que Manuel trate de curalas entendéndoas cunha investigación rigorosa e que, por veces, semella demasiado desapaixonada. “Nada en exceso”, recomenda o autor ao remate da charla que mantén con Orgullo Galego desde Ferrol, cidade na que se refuxia coidando dos netos. Dúas crianzas, a esperanza ao outro lado do país onde se criou a familia, o berce. “Nada en exceso, sigamos o consello dos clásicos”, di Manuel, que nunca tivo desexos de vinganza.

Todo o que pasou explícase simplemente como unha maldición?

As posguerras son peores que as propias guerras. Eran tempos de moita miseria e necesidade. Non había onde traballar. Os salarios eran cativos. Resistencia? Pouca, loxicamente. O señor Francisco de Cadós, dos que máis fixeron por opoñerse o encoro, era un home ben relacionado coas novas autoridades, un home rico. Morreu e a súa morte foi moi sentida. Pero os únicos que chegaron a preitear até o final coa empresa, con Fenosa, foron os seus herdeiros. Ninguén máis. A medida que ía pasando o tempo, foi algo dito e feito, como ben explican as fontes que son a base do libro. Dito e feito, todo aconteceu moi rápido. A xente empezou a ver que non cobraba, dicíanlle que os cartos acabábanse e tiñan que asinar. No Baño foi traumático. Quedou todo baixo as augas. En Porto Quintela os negocios fecharon case todos, tiveron que marchar. Había tanta necesidade! Aquela foi unha zona de moitos falanxistas e pode que por iso non morrera moita xente, algúns avisábanos e fuxiron. Pero da guerra a xente, as miñas fontes, non falaban. Son entrevistas de hai moitos anos. 

[O día da inauguración do encoro, o 16 de setembro de 1949, cando Franco veu ás Conchas, alguén colocou unha faixa atravesando a estrada á altura de Quintela. A faixa dicía: “Franco, el pueblo quiere hablarte”, segundo unhas fontes; ou “Franco, el pueblo pide justicia”, segundo outras. Nunca quedou claro quen colocou aquela pancarta. O episodio está relatado no libro e o autor advirte que as autoridades e a empresa promotora consideraron a faixa non como produto do malestar pola construción do encoro, senón como unha “protesta asociada á recente Guerra Civil”.]

Como era o val antes do encoro?

Un paraíso. Así o describiu a xente coa que falei. Pode que ese recordo estea alterado por unha certa idealización, mais o val gozaba de boas terras e boa auga. Porto Quintela era un punto de atracción, dicían que eran 18 veciños e deses, 14 eran industriais… había moito máis, claro. Nos Baños, de maio a setembro, viña moita xente. Había un paseo entre Porto Quintela e as Maus. Eran visitantes humildes, dunha ou dúas semanas de estancia. A casa de baños fora produto da desamortización. Pero tamén había fontes públicas, gratuítas. E, como non había estrada de Lobeira até Bande, baixaban até o Baño, e tamén do outro lado, de Muíños, tiñan que pasar por alí. Porto Quintela converteuse no centro comercial e a columna vertebral das comunicacións era o Poldrado que unía, salvando o río, Porto Quintela con Mugueimes. Naquela zona vivían unhas dez mil persoas. Nas reclamacións, uns dos argumentos foi ese, que o encoro afectaría ás vidas de 27 aldeas e 10.000 persoas.

Como acabou todo iso en mans de Fenosa?

O proceso é longo. No ano 1901 a lei de augas empezou a medir os caudais para posíbeis aproveitamentos. Resulta que o caudal do Limia catalogouse como consistente. A primeira concesión é de 1919. Para un encoro mediano cunha capacidade de 29.400 metros cúbicos. Con ese plan non se inundaba o balneario nin a localidade do Baño, e tamén se contemplaba restablecer o Poldrado como vía de comunicación. Despois houbo unha segunda concesión a favor de Ricardo Rodríguez Pastor, mais non se chegou a iniciar obra ningunha e coa Guerra parouse todo. O propietario morreu e a viúva e os herdeiros acabaron por vender, en 1943, os dereitos ao Banco Pastor, que non tardou nin un ano en transferilos a Fenosa. Durante todo este proceso, o plan era o mesmo: un encoro mediano que non asolagaría o Baño.

Que aconteceu?

No ano 1944 Fenosa presentou un plan de ampliación e mellora. No 45 a enerxía converteuse por decreto nunha necesidade nacional, o proxecto foi subir a altura da presa tres metros, e comezaron as obras e a inundación das terras e das aldeas. Os 29.000 metros cúbicos medraron até os 78.000, mesmo se ampliou a concesión de 75 anos a 99 anos. Aínda estamos nese período.

Publicidade

Publicidade

Erros na estratexia

[“Fixeras o que fixeras tiñamos todas as de perder”, recolle Manuel nunha cita das fontes orais que consultou para explicar o caso. E reflexiona: “Os afectados non souberon aproveitar os escasos recursos de defensa de xeito eficiente e deixaron que as dúbidas, imprecisións e pesimismo se apoderara deles. Perden o ánimo, convértense en suxeitos pasivos e asumen o papel de perdedores”].

No libro es moi crítico coa estratexia de defensa e mesmo coa estratexia de supervivencia das veciñas e veciños unha vez que se lles impuxo o encoro. Tiñan algunha posibilidade?

O secretario do Concello de Muíños, Tomás, e o Francisco de Cados estruturaron ben a defensa legal. Mais a maioría das reclamacións acabaron utilizando argumentos que Fenosa rebateu facilmente. Por exemplo, pode que fose certo que a empresa se tivera aproveitado da ignorancia dalgún, pero respondeu dicindo que asinara xente á que non se podía achacar ignorancia. Entraron en polémicas que non lles conviñan. Ademais, os peritos de Fenosa eran moi eficientes. Miraron no catastro e xa se sabe que a nosa xente rexistraba terras de primeira como de terceira, ou non as rexistraban… O caso é que en determinado momento o Estado asume que por causa do encoro hai un problema social. Mesmo fixeron unha enquisa entre autoridades e xentes da zona para ver como paliar os efectos que eles recoñecían que eran graves. Así que aconsellaron melloras nos prezos de taxación, facilitar traslados garantindo vivenda e terras no lugar de destino, dotar de luz eléctrica a todas as aldeas. Houbo loita, e tamén había asociacións agrarias con certo peso. A documentación é abundantísima, e parte da idea do libro [cun anexo documental de máis de trescentas páxinas] é que eses papeis non se perdan, que se saiba o que pasou.

O fracaso da estratexia de supervivencia cando tiveron que abandonar terras e aldeas tamén explica moito da situación actual da zona, non?

Cando estas metido nun problema desa envergadura é difícil separarte e analizar a cousa con distancia, ver as posibilidades. Ademais, todo foi moi rápido. Os que mellor saíron foron os que marcharon cos seus negocios para Vigo ou Ourense. Pero outros decidiron comprar terras na contorna. Pagáranlle pouco polas terras boas do val, e acabaron mercando toxais a prezos desorbitados. Eles mesmo o recoñecían despois. Dicían: moito abrían a boca. Isto é, pedían prezos disparatados. O prezo da terra disparouse pola falta de terras. O máis intelixente tería sido vender no canto de comprar. Pero a moitos pesoulles o sentimento de querer reconstruír a comunidade cando a comunidade estaba definitivamente rota.

Impuxéronse as fronteiras, contas…

Si. O Baño desaparece. O paso do Poldrado desaparece. O comercio e a vitalidade de Porto Quintela cesa. Aparecen as fronteiras. Hai unha fronteira temporal que quedou gravada a lume en todas aquelas e aqueles que o viviron. O encoro marcou un antes e un despois nas súas vidas. Hai unha fronteira física, esa masa de auga sen conexións. Até o punto de que os matrimonios entre mozas e mozos dos dous lado empezaron a diminuír. Hai unha fractura social. Os ricos ficaron menos ricos e os pobres empobrecéronse aínda máis. Hai unha fractura identitaria evidente, perdéronse símbolos, como o Poldrado, perdéronse as raíces…

A realidade

[Manuel valora a realidade actual do encoro nun curto parágrafo do seu libro. “O resultado é un aumento da néboa e de humidade ambiental, que dá lugar á redución da insolación e ao aumento das pragas en persoas e nas plantas. Este cambio climático e os seus efectos negativos están presentes nos discursos [das xentes coas que falou]: ‘Onde antes podiamos sementar fabas agora non podemos a morriña da cabo delas’, di o señor José de Fradalvite”.]

Que é hoxe o encoro?

Direi primeiro o que debería ser. Debería ser un lago interior de augas limpas dinamizador do turismo de natureza e deporte. Penso neses lagos suízos. A min gustaríame velo como un lago, non como un encoro…

E que é?

É un depósito de residuos tóxicos. Eu, cando mozo, sentía as ras desde Vilela. Xa non se oen. Non hai. Temos miseria e pobreza. Non hai conciencia do territorio. Esta todo ese problema dos xurros na Limia e ninguén fai nada. Estamos fallando. Eu traballo moito do outro lado da raia. Que diferencia tan grande! Alí si teñen aprecio pola terra, conciencia, vontade de emprendemento. Que envexa! E deste lado andan pensando en levar as augas das Conchas para o Salas e estragar tamén aquelas. Temos aí o Aquis Querquennis e bastaría con baixar un metro o nivel das augas para recuperalo. En fin, temos o que temos: As Conchas tiña que ser un lago de augas limpas e é un depósito de residuos tóxicos.

Non máis encoros?

Non máis encoros. Para algo ten que valer a experiencia!

Pero veñen os eólicos…

Aquí temos que seguir aos clásicos: Nada en exceso.

Que recomendas en base a experiencia?

Que non nos pase como cos encoros, que se foi a riqueza. Os eólicos, ben dimensionados, terán sentido na medida que deixen riqueza aquí. É bo termos a posibilidade de gozar de fontes de enerxía máis limpas. Os eólicos parecen un bo recurso, mais non nas dimensións que pretenden as empresas. É un exceso.