Incendios (II). Aprender de novo a utilizar o lume e o monte

Mentres o Mediterráneo oriental vive a peor vaga de incendios forestais en décadas, na Galiza a tempada de máximo risco comezou sen apenas sinistros. É tempo para que os actores reflexionen e vaian anotando cousas a mellorar para que a sorte do monte (e das veciñas) non dependa só do “tempo”.

O contexto

A media de idade do operativo de extinción de incendios que defende os montes galegos é de 55 anos. As torres de vixilancia están sendo substituídas por cámaras. Até hai uns anos o PLADIGA prevía un vixiante en cada área que conte cunha torre, hoxe un par de ollos atenden varias áreas a través da multipantalla. O persoal de combate contra o lume ten os mesmos problemas que cando a media de idade era de 35 anos. Son poucos, a contratación non é fixa e a prevención segue a ser un asunto secundario.

Así está o servizo.

O monte galego é un medio con alto risco de incendio. A estrutura forestal, especialmente na franxa de monte industrial que vai do norte de Lugo á desembocadura do Miño, está dominada por plantacións de eucalipto e de piñeiro. Aceite e resina. Altamente combustíbel. Cun potencial explosivo que se dispara en determinadas condicións climáticas. E as anomalías climáticas son cada ano máis habituais.

A estrutura poboacional é outro factor que aumenta os riscos. Dispersión e avellentamento. Dificultades crecentes para atender os labores de prevención: as franxas de seguridade e a limpeza. A tradición do manexo do lume como ferramenta no agro e na gandaría persiste con trescentas mil queimas autorizadas cada ano. E esas son as controladas.

Así está o rural.

En Portugal, estes días, o Presidente da República Marcelo Rebelo de Sousa, manifestou a súa solidariedade con Grecia. Rebelo de Sousa coñece a dor que pode causar un incendio descontrolado en medio dun territorio forestal desordenado e cun servizo de resposta insuficiente. Até hai moi pouco, pasaba case cada ano do outro lado da raia.

No 2017 pasou deste lado. Un 15 de outubro cálido e ventoso.

E non porque na Galiza non estiveramos avisados. Dous anos antes o Larouco cuspiu lume coma un volcán contra Cualedro e as aldeas da contorna. Vinte e pico núcleos de poboación tiveron que ser desaloxados ás carreiras. “Menos mal que cadrou en domingo, porque se non aquí só estaríamos os vellos e ninguén paraba isto”, comentaba un veciño de Vilar de Lebres o día seguinte.

Aquel domingo arderon as primeiras mil hectáreas en menos de dúas horas e o servizo de extinción –rebentado dunha fin de semana de incendios ao redor de Ourense e no Macizo Central– tivo que desprazar efectivos desde o Barbanza e de distritos de Pontevedra e Lugo.

O 15 de outubro de 2017 morreron persoas no sur de Pontevedra. E veciñas de moitas localidades da área metropolitana de Vigo fixeron cadeas humanas para botar auga o lume. O Parlamento convocou unha comisión de expertos.

Fóra de control?

“En cuestión de décadas, o cambio climático pode modificar os patróns meteorolóxicos e dos incendios. O quecemento no polo norte reduciu a brecha de temperatura co ecuador, diminuíndo o fluxo da corrente de chorro sobre o hemisferio norte, e isto está a provocar períodos húmidos máis longos que promoven un rápido crecemento da vexetación e ondas de calor máis longas que secan a vexetación. Con menor humidade atmosférica os ecosistemas son máis propensos ao lume”, di un informe de WWF do ano pasado.

O informe titúlase: Unha crise furiosa fora de control?

O 30 de agosto de 2015 o lume de Cualedro –onde se concentran varias das parroquias de maior actividade incendiaria da última década– arrasou 3.000 hectáreas. Os lumes que se sucederon desde o Baixo Miño cara o norte o 15 de outubro do 2017, tamén domingo, devastaron máis do triplo de superficie. No 2019 e no 2020 a incidencia diminuíu pero rexistráronse grandes sinistros en Rianxo, nas parroquias de Montes e San Millao en Cualedro, no Parque do Xurés en Lobios e no Macizo Central.

“O primeiro incendio con características de incendio de sexta xeración que lembro é un en Toén. Detectouse e tardamos só sete minutos en chegar a pé do lume. Mais, dous minutos despois, o incendio xa tiña creado un pirocúmulo, esa nube de fume denso que nun incendio normal adoita a formarse a partir dos 45 minutos ou unha hora… O fume e a calor concéntranse nas partes altas e caen en canto arrefría por abaixo. Caen e crean un efecto succión e ventos moi fortes. Crean as súas propias condicións para expandirse”, conta Eduardo González, bombeiro forestal con tres décadas de experiencia no servizo. 

“Na miña opinión, o operativo é forte, comparto iso, pero penso que se están centrando moito en reforzar os medios aéreos, e con iso non é suficiente. Nunca o foi. E agora menos. Diante destes novos lumes, que aproveitan unhas condicións atmosféricas e da vexetación diferentes, os medios aéreos non son igual de efectivos. Para min son necesarios, pero a extinción é unha combinación de medios. Nestas condicións o buldozer son moi eficaces. Ao mellor os medios aéreos tiñas que facer non só ataque directo, que só é efectivo se traes unha carga grande, senón tamén faixas de defensa a base de polifosfato ou axente espumante”. 

“No inmediato non espero demasiados cambios despois da substitución de Fernández-Couto. En xeral, o operativo está consolidado. No período 2005-2009 démoslle un xiro copernicano en canto a dimensión e profesionalización. Tamén demos un salto teconolóxico. Despois do bipartito, recuperaron as brigadas municipais. E non se mellorou”, valora Alberte Blanco, ex director xeral de Montes no goberno PSOE-BNG e participante na comisión parlamentaria creada hai catro anos.

“Aquela comisión estivo case un ano traballando. Chegamos a algúns consensos e emitimos recomendacións. Unha delas foi que a Xunta mudase o sistema de selección desas brigadas municipais e que se encargase ela mesma do proceso de selección. Que eu saiba, aínda non se aplicou esa medida”.

Blanco asume que a adaptación do operativo será lenta, máis urxe. “Ten que haber un sistema de anticipación. Hai vontade, si. Verbalízase, si. Pero até o de agora non se correspondeu con feitos concretos nun prazo razoábel”.

Publicidade

Publicidade

Orde no caos e na resposta

Blanco, autor do ensaio O monte galego. Caos ou aproveitamento funcional?, sinala dúas liñas de acción a futuro. En canto o dispositivo: mellorar a capacidade de resposta. En canto á estrutura forestal: control e lei. Ademais, apunta un terceiro factor a non esquecer.

O dispositivo de extinción, considera, ten que avanzar cara a anticipación. “ A secuencia é: bo sistema de prevención meteorolóxica; vixilancia para a detección inmediata; e rapidez na intervención”, aconsella, e despois resume: “Se traballas esa secuencia, é moito mellor que ter moitos hidroavións”. Os cambios que propón exixirían unha vixilancia especial sobre as parroquias con maior incidencia e dispor brigadas móbiles de ataque rápido e medios aéreos áxiles para a primeira descarga. “Na fase inicial está a clave. Se non resolves nos primeiros minutos, o problema medra”. 

En canto á xestión do monte, Blanco é partidario dunha estrutura forestal que atalle o descontrol do eucalipto, “que ordene esta plantación se se considera necesaria, pero tendo en conta que é unha planta pirófita”; de aplicar a lexislación que xa existe para protexer os núcleos de poboación, con franxas de 50 metros “ben rozadas, como establece a norma, ou mesmo ampliando a cen metros”. Mais non se cumpre a lei, lamenta. Se se cumprise, di, e os gobernos tivesen a coraxe de expropiar as fincas que non se limpan ou fican abandonadas, este stock de terras poderían dotar o banco de terras. “A Administración debe ser capaz de vincular a protección dos núcleos e o cumprimento da lei cunha demanda social para poñer terras a producir”.

Despois da traxedia de Pedrógão Grande, que comezou o domingo 17 de xuño de 2017, as autoridades portuguesas empezaron a cambiar o modelo de prevención e extinción de incendios. A mudanza vai lenta. Mais unha das accións que activaron foi concienciar á poboación dos riscos dos lumes forestais. Este ano profesionais do servizo nacional de extinción gravaron unha serie de vídeos con mensaxes moi precisos para a poboación: que facer en caso de incendio, que cousas son útiles e onde e como poñerse a salvo. Unha campaña similar parece inviábel deste lado da raia.

“Pois non me parece mal. Nin alarmista. É sensata. A interacción coa xente que vive no medio é fundamental, ter unha boa comunicación coas zonas de alto risco, dotarse de elementos preventivos, promover un  comportamento e respostas colaborativas… A boa información é útil, que flúa… Aquí non se fai o suficiente”, opina Blanco.

Un consello para indíxenas

“Levamos un ano de chuvia e calor, polo menos no Sur do país, que é onde está o risco máis elevado porque é aquí onde se dan as temperaturas máis extremas. Nos montes hai máis biomasa, son un polvorín, pero nunca se sabe, se empeza a quecer forte, se se empeza a deshidratar a vexetación… e vén alguén e lle prende…”

Eduardo González leva unha campaña tranquila. Das máis tranquilas dos últimos anos a estas alturas. Pero sabe que as últimas semanas de agosto e as primeiras de setembro poden ser críticas. “Depende do clima. A climatoloxía é quen manda”.

Este ano o sur de Ourense conta de novo coa base de helicópteros do Xurés operativa. A Xunta adxudicou o contrato por trámite de urxencia despois de compensar os comuneiros, que o ano pasado se negaron a seguir cedendo os terreos de balde. A Xunta, ademais, proxecta para o ano que vén unha nova base. Unha base internacional na zona de Verín. Un proxecto herdado de Tomás Fernández-Couto que aos traballadores lles resulta estraño.

“Máis medios aéreos nunha zona que terá o 68% de operatividade en Portugal, onde están cubertos polo aeródromo de Chaves e teñen base en Montalegre? Outra base nunha área na que as isócronas demostran que está cuberta polas bases de helicópteros e avións que xa existen en Ourense e Zamora?”, pregúntase González. “Hai pasta de Europa para emerxencias, parece…”

González é moi crítico co labor de Fernández-Couto. “Despois del, calquera cousa, o que sexa, será mellor”. Mais aínda non apreciou cambios no operativo. “Estamos nós, os traballadores, veteranos, poucos, pero expertos; e está o clima… no operativo hai xente moi preparada, pero a xestión global deixa moito que desexar. Que o tempo fresco nos siga acompañando”.

A maior onda de calor en décadas mantén vivos a mediados de agosto os lumes no Mediterráneo oriental. Portugal mira con preocupación cara Grecia, Turquía, Albania, Macedonia do Norte. Os bombeiros lusos manteñen á veciñanza das aldeas en alerta. É verán, os incendios son cada ano máis agresivos, convén colocar a garda alta.

A asociación ecoloxista WWF anota un último consello: hai que ser quen de aprender de novo a xestionar o lume. “Nalgunhas rexións de clima temperado e mediterráneo manter a diversidade require a reintrodución do lume como e das paisaxes dependentes do lume. Cando se xestiona coidadosamente, isto tamén reduce a carga de combustible, potencia as comunidades indíxenas, xera mellores medios de subsistencia e mellora o almacenamento de carbono na vexetación e no solo”. Un consello para indíxenas.