A construción dun símbolo. O 25 de xullo visto desde atrás

“O primeiro, primeiro, foi un que nin se chegou a celebrar. Foi en San Domingos de Bonaval, onde o galeguismo romántico lembraba Rosalía cunha misa. Convocamos alí a xente, pero apareceron máis policías que manifestantes e non foi posíbel facer nada… Os organizadores? Un pouco en abstracto, eran os comezos de diferentes organizacións. Nada moi concreto e definido como hoxe en día”, comenta Antón Sánchez Rivero, 77 anos. Naquela altura, finais dos sesenta, apenas un mozo ourensán empregado de comercio, Antón o da armería, que despois foi concelleiro do BNG en Ourense.

A Wikipedia informa de que os antecedentes da efeméride sitúanse nun debate no seo das Irmandades da Fala en 1919 no que se elixiu o 25 de xullo, festividade de Santiago, no canto do 17 de decembro, a execución de Pardo de Cela en Mondoñedo. A discusión non parou aí, mais a data do 25 acabou por se impor e mesmo a ditadura consentiu a celebración polo exilio interior desa misa en Bonaval que se mantivo como fío condutor até os estertores do franquismo.

As metas presentidas

“Todo o que se achega con sensibilidade cordial ao mundo simbólico da Galicia –polo menos na súa etapa moderna–, sinte, con un vergallazo, a extraña constancia coa que ese mundo resulta unha e outra vez frustrado. Ningún símbolo acada a redonda plenitud dun desenrolo normal. Todos, dalgunha maneira, acaban rotos”, comezaba Andrés Torres Queiruga un extenso artigo na edición de La Voz de Galicia do 24 de xullo de 1976, co ditador xa soterrado o Réxime reseteando o Réxime, o aperturismo que asimilaba Rosalía, Otero, Castelao, e festexaba Santiago, non o Matamoros, “o deles”, senón o de a pé, o peregrino, “o noso”, distinción que Torres Queiruga –un teólogo, como non, a elite intelectual daqueles anos que se esforzaba por traer luz á terra– puña no lapis de Castelao. “Santiago e Rosalía son dous símbolos maiores, que dalgún xeito tipifican o destino dos demais (…) E tamén eses símbolos rotos, con vidas tronzadas ou esterilizadoramente escurecidas: desterro exterior e exilio interior, obra prohibida e obra ‘reprimida’ [así, entre comiñas no orixinal], presencia borrada e presencia taponada (…) Non morren os símbolos de Galicia: volven continuamente a petar na conciencia colectiva, convertindo en grito o mesmo silencio, carregándoo de metas presentidas, turrando sempre cara un futuro de máis auténtica verdade”.

As metas presentidas. 1976.

“Eu o ano anterior, 1975, non estiven, mais seica houbera moita policía. A xente camiñaba pola Alameda [en Compostela] e de cando en cando batíanse palmas e congregábanse. Parece ser que se reuniran unhas mil persoas. No ano seguinte tampouco puiden asistir ao 25 de xullo. Acababa de saír da cadea e non tiña aínda documentación. Franco xa morrera, mais o franquismo aínda non. Habería unhas cinco mil persoas. No 77 vin a manifestación máis grande que se recordaba. Parecía inmensa, e daquela intentábase ser o máis preciso posíbel nas cifras. Falouse dunhas 12.000 persoas. Iso quedoume gravado, o crecemento rápido, a xente saíndo á rúa de forma masiva naqueles tempos nos que todo eran incertezas. A pregunta que todo o mundo se facía era a mesma: que pasará?”, lembra Elvira Souto, que en xullo do 77 levaba uns meses como secretaria xeral da UPG. Dimitiu o ano seguinte.

Continuaba Torres Queiruga nun texto que era unha longa apelación á boa vontade do Réxime na figura do Borbón: “Os nosos símbolos piden responsabilidade –que ven de responder– esixen o pundonor de deixarse desafíar pola súa chamada, antepoñer a esixencia de totalidade ás visións particulares, vivir en carne propia –en deuda de amor propio– o intolerable dun destino quebrado, insolidario e dictado. Os nosos símbolos rotos non teñen máis que un camiño para recompoñerse: o amor propio ferido que se fai conciencia colectiva e compromiso operante que non acouga hastra que sexa posible en Galicia ser concreto sin quebrarse e ser universal sen negarse”.

A resposta do Réxime está na historia. O galeguismo romántico non pasou da misa…

“A celebración do 25 de xullo tardou en se consolidar. Lembro unha que nin nos permitiron saír da Alameda. Recordo que a Beiras a pouco máis lle arrincan a cabeza. Tiña un bárbaro agarrándoo polo cabelo, como el sempre o gastou longo… Outro ano tivéronnos na praza de Vigo até que a policía disolveu a manifestación a hostia limpa e así rematou todo… Outro ano conseguiuse chegar á Quintana. Lembro que desde moi cedo a manifestación era moi grande. Nos primeiros oitenta era xa moi grande”, conta Sánchez Rivero.

“Os momentos que persoalmente vivín con máis ilusión foron a partir de 1989, cando o BNG despegou electoralmente –recoñece o veterano nacionalista–. Eramos unha organización que medraba, xa non tiñas que andar escondido… Os 25 de xullo eran a guinda do pastel de cada ano. Un día de festa. Despois dun ano de traballo, un día no que non ías traballar nin tampouco andar escapado da policía”.

A finezza

“O 25 de xullo é a aparición pública e a manifestación da vontade do pobo galego de que somos un pobo distinto e diferente. Sempre vin o 25 de xullo como un altofalante para dicir: aquí estamos, temos vontade de existir e algún día existiremos con plenitude de dereitos. Nun nivel máis persoal, tamén é o lugar de encontro con persoas ás que non ves en todo o ano; e un termómetro de como evoluciona o sector da sociedade galega que se sente galega en primeiro lugar e antes que nada”, explica Francisco Rodríguez, exdeputado en Cortes polo BNG e líder da UPG até 2012.

Rodríguez establece tres fitos na celebración do 25 de xullo. O primeiro, en 1975: “Foi a primeira vez que intentamos manifestarnos e vencer á propia represión. Foron apenas uns saltos momentáneos na Alameda, mais eu vivino como a demostración de que era posíbel e da importancia que tiña facelo”.

O 1 de xaneiro de 1979 publicase o Decreto que establece a data do 25 de xullo como Día Nacional de Galicia. Mais o Réxime vira cara novas restricións das identidades das nacións no Estado. En 1982, pola mañá, o Rei realiza a ofrenda ao Apóstolo diante de monseñor Suquía e o presidente do Goberno, Leopoldo Calvo Sotelo. Pola tarde Torres Queiruga é o encargado de celebrar a misa en Bonaval á que asiste o presidente da Xunta, Fernández Albor. Baixo o lema Galiza Nación as organizacións nacionalistas ao redor da AN-PG, o PSG e a UPG convocan a manifestación do mediodía que se limita ao Ensanche. Esquerda Galega celebra a data no cine Capital con presenza de deputados vascos e cataláns. O Partido Galeguista elixe Rianxo. O Partido Comunista, Vilagarcía.

A mensaxe do presidente da Xunta dese ano comeza: “Galegos, hoxe é o noso grande día, a festa maior de Galicia e dos galegos, a xornada na que lembramos as nosas mellores tradicións e nos axuntamos para enseñar e demandar un venturoso porvir prá terra”.

É o segundo momento clave que sinala Francisco Rodríguez, os primeiros anos oitenta: despois do golpe de Estado do 23-F de 1981, a maioría absoluta do PSOE nas estatais de 1982, os preparativos para a integración na OTAN e na Comunidade Económica Europea.

“El Rey pidió la bendición del Apóstol para esta Galicia que recupera su identidad ejemplar”, titula a catro columnas a primeira de La Voz de Galicia do 26 de xullo de 1983. Máis abaixo, “Siete detenidos y varios heridos tras la manifestación del Bloque”.

“O 25 de xullo de 1983 foi determinante para impedir que a represión española acabara co nacionalismo en Galiza e continuara impedindo a súa aparición pública –afirma Francisco Rodríguez–. Non deixaron que entrásemos no casco vello. Chantámonos na praza de Galiza e alí estivemos desde o mediodía. Non nos movemos. Compostela estaba chea de xente, turistas, as celebracións relixiosas, a festa… Contra as seis da tarde decidiron disolver. E como non nos moviamos, empezaron a disparar. Pódese imaxinar a convulsión que supuxo aquilo. E comprenderon que o nacionalismo e a existencia de Galiza ían formar parte do 25 de xullo, xa non podían impedilo”.

“La sentada se prolongó durante unas cinco horas, al final la tensión estalló en múltiples enfrentamientos entre la Policía Nacional y grupos de manifestantes que llegaron a volcar coches para formar barricadas, mientras los policías realizaban cargas contundentes”, conta La Voz, que cifra en trinta os traslados de manifestantes á comisaría e en nove os policías feridos.

No ano seguinte, un 28 de xuño, os restos de Castelao chegaron a Galiza. “Foi unha operación de finezza por parte deles. Foi un atentado contra a figura de Castelao e contra o que significaba ese home para o nacionalismo e para Galiza”, considera Rodríguez. O 25 de xullo daquel ano o nacionalismo regresou á praza da Quintana. A imaxe de Castelao presidiu o acto desde unha enorme faixa colocada diante da Casa da Parra e manifestantes portaron centos fotografías do líder galeguista falecido en 1950 cunha lenda: “Castelao é dos nacionalistas, non dos españolistas”. A prensa denunciou a queima dunha bandeira española na Quintana. Nunha das alocucións desde a tribuna, Eduardo Gutiérrez, dirixente de movementos veciñais, advertiu que a praza da Quintana era “símbolo de terra liberada, pois nela resoaron as voces dos nosos devanceiros. (…) O esforzo dos nacionalistas remata agora neste acto simbólico de reconquistar a Quintana e a parte vella da cidade para lle render homenaxe ao noso guieiro que o 28 de xuño algúns quixeron enterrar”. 

“Eses foron  dous 25 de xullo, o do 83 e o do 84, moi importantes. Eu sempre lembro o esforzo para manter a vontade de que o pobo galego exista”, anota Francisco Rodríguez.

Publicidade

Publicidade

A transparencia

“O 25 de xullo é unha data consolidada e, malia as suspensións cando o de Angrois ou o ano pasado pola covid, sempre volve… Son tempos distintos aos daqueles heroes dos anos sesenta e setenta. O 25 de xullo volve porque é unha festa, mais tamén ten unha dimensión reivindicativa moi importante. Galiza, penso eu, é entre as nacións do Estado o territorio máis discriminado: espólianse os nosos recursos, sométennos á desindustrialización. Digamos que cada 25 de xullo Galiza esperta diante desa discriminación constante”, valora Elvira Souto.

O Día da Patria medrou durante os noventa e primeiros dous mil. A celebración consolidouse e o espírito reivindicativo tomou protagonismo cando foi preciso. “É certo, hai flutuacións, pero sempre se restaura a forza do pobo, cando xorden as crises sempre se nota esa vontade de resistir”, sinala Francisco Rodríguez.

Neses anos de fin de século e comezos do novo século a base social nacionalista tamén medrou e mudou. Apareceu o Festigal e a celebración tornou máis festiva. A intensidade e a emoción patriótica “diminuíron”, advirte Rodríguez, que bota en falta unha acción máis decida desde as institucións, un día nacional con bandeiras por todo o país e “actos públicos de verdade públicos e non tan institucionalizados”.

Ugio Caamaño, 40 anos, militante independentista, lembra “sen poder precisar o ano” os primeiros 25 de xullo a finais dos oitenta “en familia”. “Despois si teño un recordo preciso da primeira manifestación de APU á que acudín. Pareceume algo máximo, íamos encontrar iso que chamabamos o pobo galego e que durante o resto do ano estaba como un pouco agochado”.

“O que máis valoro do 25 de xullo é a súa constancia, o seu carácter de tradición, pase o que pase durante o ano, o 25 é o encontro, a festa, o debate, a celebración dunha comunidade. A mera pervivencia ten un valor incalculábel para a nosa comunidade nacional”, reflexiona Ugio e confesa que hai un 25 de xullo que non esquecerá nunca.

Foi no 2005. “Pasei o Día da Patria nos calabozos da policía en Compostela, xunto con outra compañeira de Pontevedra. Foramos detidos dous días antes despois dunha explosión nun caixeiro automático. Lémbroo porque me pareceu moi cristalino, transparente, todo o simbolismo da situación: o confronto do pobo galego co Estado español, a solidariedade nas rúas, a opresión directa exercida polas forzas policiais. Foi o 25 de xullo máis transparente a nivel simbólico”.

A unidade contra a opresión

O 2015 puido ter marcado outro fito no 25 de xullo. Foi o ano da unidade simbólica. No contexto do 11-M, a ruptura do Bloque en Amio, a troika paseando polo Sur de Europa e a emerxencia das mareas cidadás, a manifestación reuniu na Quintana e fóra da praza unhas 25.000 persoas. “La ambientación en el público era la misma, con presencia de algunha bandera griega junto a esteladas e ikurriñas. Pero sobre el escenario, el carácter festivo relegó la solemnidad monocorde de la arenga política”, escribía La Voz de Galicia ao día seguinte nunha crónica titulada: “El nacionalismo se marca el reto de superar su división en las generales”. A unidade non prosperou.

“Aquilo con Beiras e con Podemos foi unha aventura”, considera Sánchez Rivero. “Cada quen estivo a mirar o seu, nin mirou para a súa organización nin para a patria. Que o BNG se teña recuperado da forma que o fixo significa que o nacionalismo está consolidado e ten forza. É suficiente? Esa xa é outra historia, o Estado español é complexo, Galiza é moi anterior a España, Catalunya ten mil anos de historia nacional catalá… pero o Estado non quere recoñecelo. Penso que a saída máis viábel sería unha república federal, no camiño de Alemaña ou Suíza”, conclúe o veterano nacionalista.

Jose Rodríguez ten 25 anos, é militante de Isca e era un neno cando Sánchez Rivero abandonou a primeira liña da loita política. “Pequenos lumes fan un gran lume”, reflexiona Jose desde Redondela onde anda estes días ocupado en xuntanzas, coladas, carteis e faixas animando o Día da Patria 2021. “O que pasou coa pandemia o ano pasado é certo que rebaixou un pouco a mobilización, foi moi complicado e é un lastre, sen dúbida. Pero este ano volveremos ter un 24 de xullo potente”, asegura. Desde o 2013, as organizacións xuvenís do nacionalismo celebran un Día da Patria unitario cun fondo carácter político e o mesmo espírito de encontro da comunidade que define a festa desde os seus inicios. “É unha ocasión para reunirnos en Compostela e vernos e coñecer xente nova. E as razóns para esa xuntanza son as de sempre: demandamos solucións para unha nación sen soberanía, queremos independencia e república galega. As mozas e mozos somos os que sufrimos a opresión de forma máis clara e concreta”.

“A xente tense que pór diante do espello da realidade social, e ver o que está a acontecer. Todo anormal nun país anormal. Por iso o 25 de xullo é un facho, o facho que leva unha idea”, di Francisco Rodríguez. “Quen non queira ver o que pasa está cego. Non hai nación no Estado que sufra máis que a nosa”, engade Elvira Souto. Esas experiencia conflúen nun 25 de xullo que será como os anteriores, visto desde atrás: axitado e alegre; anormal e transparente; un deses símbolos rotos da (nosa) esperanza.